пераклад з французскай Веры Бакстэр

Як гаворка пра Атлантык, адразу: Акіян! "Акіян"! Дагары ўздымаюць свой унутраны позірк.

Аднак з’явілася на зямлі адно жыццё, кволае, прыбітае, быццам нарадзіўся пацучок, чуваць яго храбусценне, такое слабае, што ледзь заўважыш, і шэрстку, і тупат; і зноў цішыня. Жыццё А. — адно з такіх нязначных жыццяў, і прытым Акіян, Акіян, і рушыць яно, і куды?

І тайнай ягонае я.

*

Ён раздумвае, дзе ягонае жыццё; часам яму здаецца, што яно наперадзе, радзей — што ўжо прайшло альбо ідзе проста зараз, але часцей — што толькі мае быць. Ён мацае яго, круціць, спрабуе; ён яго не бачыць.

Аднак гэта і ёсць ягонае жыццё.

Хутчэй празрыстае, чым пустое, ці хутчэй — як страла, ці хутчэй — як паветра.

*

Сталеючы, ён пачынае шукаць юнацтва. Ён спадзяваўся на яго. Ён яшчэ чакае яго. Але ён хутка памрэ.

*

Іншыя рацыі не маюць. Бясспрэчна. Але ў такім разе як яму жыць? Заўсёды рабіць, потым думаць…

*

Да парога свайго малалецтва ён утвараў сабою шар, герметычны і самадастатковы, свой асабісты, і спрасаваны, і трывожны сусвет, куды не траплялі ні бацькі, ні пачуцці, ні прадметы, ні іхнія вобразы, ні факты іхняга існавання, толькі калі іх не вырашалі гвалтоўна выкарыстаць супраць яго. Так, яго ненавідзелі, казалі, што чалавека з яго ніколі не выйдзе.

Безумоўна, яму было наканавана стаць святым. Ягонае становішча было надзвычай рэдкім ужо тады. Ён сілкаваўся, як кажуць, святым духам, ніколі не стамляўся, здавальняўся сціплым, але нязменным пайком і адчуваў, як праз яго праходзяць велізарныя саставы з загадкавым змесцівам.

Але дактары, фанатычна апантаныя ідэяй неабходнасці ежы і іншых натуральных патрэбаў, саслалі яго ў далёкую вёску, да чужога натоўпу смярдзючых паскуднікаў, і змаглі ў некаторай ступені зламаць яго. Бездакорны шар набрыняў кроўю і нават заўважна растрэскаўся.

*

У ягонага бацькі быў такі ідэал: ухіляцца. Ён ніколі нікому не муляў вочы. Ён асцярожнічаў, заўсёды асцярожнічаў, і нораў ягоны быў роўны і маркотны. Бывала, ён знікаў, нібы пляма з тканіны. Бывалі з ім і нервовыя прыпадкі, жахлівыя, балючыя, надзвычай рэдкія, бы ў сланоў, што скідаюць шматгадовы блажэнны спакой і прыходзяць у шаленства без дай прычыны.

*

Каб прабіць гэты шар, звярталіся яшчэ да холаду і паўночнага сіверу, адзінага бязлітаснага ўладара таго краю, па бездакорна плоскай паверхні якога той слізгаў, быццам брытва.

Ніколі не заклікалі яго да радасці.

*

Вялікая млявасць — у шары. Вялікая млявасць, вялікая маруднасць; магутнае вярчэнне. Бяздзейнасць, самавалоданне, упэўненасць. Нешта адметна трывалае, што часта можна сустрэць у заганах альбо ў праявах хваробы.

*

Пульхныя вусны Буды, самкнутыя і для хлеба, і для мовы.

*

Так шар згубіў сваю бездакорнасць.

За згубай бездакорнасці прыйшло харчаванне, за харчаваннем — разуменне. У сем гадоў ён вывучыў алфавіт і паеў.

*

Ягоныя першыя думкі былі пра асобу Бога.

Бог — шар. Бог ёсць. Натуральна. Ён мае быць. Бездакорнасць ёсць. І гэта ён. Адзіны даступны разуменню. Ён ёсць. А яшчэ ён агромністы.

*

Гадамі глядзеў ён на вадаём унутры сябе.

*

Усё боскае — прырода. Імгненныя рэчы — прырода. Цела Божае замест аплаткі — прырода. Цуды — прырода. Цуды, лунанне ў паветры. Найчысцейшая радасць. Зліццё каханых — прырода. Разняволенне душы.

*

Грэхападзенне — наша гісторыя. Як выпусцілі з-пад увагі Бога — наша гісторыя. Як нас пакаралі — наша гісторыя. Крыж, нашы беды, нашы высілкі, нашы цяжкасці з тым, каб падняцца, нашы надзеі.

Наша гісторыя і наша вытлумачэнне.

*

Таксама як іспанцы не могуць жыць без ідэі граху, без пагарджанага, замардаванага Хрыста, прадмета небывалай, найстрашнейшай несправядлівасці і жорсткасці, і таксама як гэты схільны да трагізму народ не быў бы сабой, забяры ў яго гэтага ашаламляльнага спадарожніка, — так і ён адчуваў найглыбейшую патрэбу ў ідэі страчанага раю і чалавечага падзення.

А: чалавек пасля падзення.

*

Рэчы — фасад, корка. Адно толькі Бог ёсць. Але ў кнігах ёсць нешта боскае.

Свет — тайна, яўныя рэчы — тайна, і камяні, і расліны. Але, магчыма, у кнігах — вытлумачэнне, ключ.

Рэчы — жорсткія, матэрыя, людзі, жорсткія — людзі, і нерухомыя.

Кніга — падатлівая, кніга — нязмушаная. Яна без коркі. Яна праменіць. Нават найбруднейшая, найтаўсцейшая праменіць. Яна чыстая. У ёй душа. Яна боская. А яшчэ яна самазабыўная.

*

Кнігі агулам складалі ягоны досвед.

*

Яму неставала ўвагі, і нават у моманты цікаўнасці ён мала што заўважаў, быццам прыадкрываўся толькі верхні слой ягонай увагі, але не ягонае "я". Яно так і калыхалася ўнутры. Ён чытаў надзвычай многа, вельмі хутка і кепска. Так ён збіраў увагу. Бо паколькі ягоная сарцавіна заставалася невыразнай, і таямнічай, і ледзьве ўлоўнай, то і ўвага ягоная шукала ў кнізе такі самы сусвет, без рысаў і без азначанасці. Чытанне прывычным яму спосабам пераўтварала хоць падручнік арыфметыкі, хоць вершы Франсуа Капэ ў туманнасць.

А калі ён браўся чытаць павольна, з мэтай "запомніць": нічога! Быццам глядзеў на пустыя старонкі. Аднак ён добра навучыўся перачытваць, пры ўмове, што гэта хутка. Ясная справа. Так ён ствараў новую, іншую туманнасць. І выкліканая прыемным успамінам спагадлівасць адразу прыносіла палёгку.

*

У кнігах ён шукае адкрыццяў. Ён прагортвае іх імгненна. І раптам, такая ўдача, адна фраза… выпадкова… нешта няўцямнае, вось жа… І ён узнімаецца ўверх, з усіх намаганняў імкнецца да гэтага нешта, бывае, ліпне да яго ўраз, быццам жалезка да магніта. Склікае астатнія паняцці: "Ка мне, ка мне". І лунае ў гэтых вірах, змяіцца ў яснасці, што шэпча: "Вось тут". Але мінае час, паціху, па кавалках, ён адлучаецца, спадае ніжэй, і яшчэ, але ніколі не ніжэй за месца, адкуль узняўся. Ён прыдбаў нешта. Ён стаў крыху вышэйшым за сябе.

Ён ніколі не меркаваў, што новая ідэя — проста дадатак да іншых. Не — п’янае бязладдзе, страта самавалодання, ракета, за ёй — агульны ўздым.

Што-нішто кнігі яму раскрылі. Напрыклад: атамы. Атамы, маленькія багі. Свет — не фасад, не вонкавасць. Ён ёсць: яны суць. Яны суць, маленькія багі, незлічоныя промні. Рух бясконцы, бясконца доўгі.

*

Ах! Разабрацца ў свеце — цяпер ці ніколі!

*

Гады мінаюць…

Бясконцымі ланцугамі атамы ў свеце.

Бясконцае ўяўленне раздумвання, растлумачэння.

Гады мінаюць.

Ягоныя вочы павольна вылазяць з арбіт.

Здрадлівыя атамы.

*

Неабсяжная і аднастайная навука. Захрас у думках пра бясконца малых багоў. Як французская мова адпрэчвае нямецкі геній і наогул усё нефранцузскае…

Аднабокі, дагэтуль у футарале бездакорнасці.

*

Ва ўзросце дваццаці яму прыйшло азарэнне. Нарэшце ён уцяміў, што ёсць антыжыццё і што трэба пайсці з адваротнага канца. Выправіцца на пошук радзімы і не нарабіць шуму. Ён рушыў.

*

Не прыладзіць жыццё, а разарваць яго. Апынуўшыся пад вадой, летуценнік не стане выкарасквацца, ён захоча перадусім спасцігнуць ваду. І захлябнецца.

(Таму аматарам даваць парады варта трымаць язык за зубамі.)

*

Гаротны А., што робіш ты ў Амерыцы? Праходзяць месяцы; цярпець; цярпець. Што робіш ты на гэтай палубе? Праходзяць месяцы; цярпець, цярпець. Матросе, што робіш ты? Праходзяць месяцы, цярпець, цярпець. Прафесару, што робіш ты? Праходзяць месяцы. Цярпець, цярпець, вучыся розным спосабам цярпець, бо такім будзе тваё жыццё. Неабавязкова ўсім, хаця б самым ганебным, бо вось чым будзе тваё жыццё.

*

Ён ведае сабе цану. Раз назаўсёды ён прыняў ідэю сваёй невыкараняльнай хібнасці. Думка пра гэта зжырае рэшткі ягонага розуму. Хапіла аднаго тыдня. Ён зрабіўся малюсенькім.

*

Сорам. Пра яго не крычаць. Гэта — пахаладанне. У ягонай душы нічога не робіцца ўмомант. Любое пачуцце мае саспець, абагульніцца, а калі гэта — сорам, то і ўраз прыбіць да зямлі ўсе астатнія.

*

Калі не ўмееш нічога, трэба быць гатовым да ўсяго. На тое яму смеласці стае. Ідэя дзеяння пераследуе яго, яна — недаступны ягонай прыродзе рай, неверагодная панацэя.

Штораніцы ён выпрабоўвае сваю свядомасць, выкручвае цэлыя дні ў кірунку роздуму; ён раздумвае, што варта змяніць, але здараюцца альбо памылкі, альбо дробныя зрухі.

Штораніцы ён мусіць пачынаць нанова… і ён раздумвае. Але прыходзіць дзень, і штораз ён знемагае.

Ён прагне дзейнічаць. Але шар патрабуе бездакорнасці, кругласці, спачыну.

*

Аднак ён няспынна варушыцца. З шара вырастае цягліца. Прыліў шчасця. Ён зможа хадзіць, як і астатнія, але ж адной цягліцай доўга не паходзіш. І ён хутка стамляецца. Ён нерухомее. І так штовечар.

Так варушыць ён тысячамі цягліц. Але гэта не хада. Ён думае, што хада пачнецца сама. Ён — усяго толькі шар. Але ён упарціцца. Вартуе пачатак руху. Ён — зародак у лоне. Зародак жа сам ніколі не пойдзе, ніколі. Яго трэба дастаць, а гэта ўжо іншая справа. Але ён упарціцца, бо ён — жывая істота.

*

Акіян! Акіян! А. прызначаны прафесарам! Глупства! Акіян — ніжэй; хаваецца, устае ў акіянскую абарону, то бок слой за слоем, складка за складкай, ніколі не рушыць, прытым не застаецца на адным месцы ні на хвілю.

*

Але ён хутка памрэ…