ART House Hamsa театр студиясида А. Чехов асари асосида қўйилган «Чағалай» спектакли премьераси намойиш қилинди.

Жаҳон театрлари саҳнасида энг кўп қўйиладиган икки драматург Уильям Шекспир ва Антон Чехов экани ҳаммага маълум. Режиссерлик театри даврида ҳар бир режиссер бу драматургия билан юзлашар экан, ўз талқинини, асарга ўз қарашларини таклиф қилиши керак. Буни кинода ҳам кўриш мумкин, япониялик режиссер Акира Куросава “Қирол Лир”ни ўрта аср Европа либосларидаги тарихий фильм сифатида эмас, асосий конфликтни ўз миллий заминига олиб ўтиб кўрсатади.

Парадокс шундаки, дунё театрларида беҳисоб марта қўйилган ва бугун ҳам Нью-Йорк, Лондон, Москва, Олма Ота театрларида қўйилаётган “Чағалай” ўзбек театрида шу кунгача умуман қўйилмаган (эҳтимол адашаётгандирман, ҳарқалай, мен бу ҳақида бирор маълумот тополмадим). Ҳатто ўзбек театрида саҳналаштирилган шоҳ асарлар “Гамлет”, “Отелло” шуҳрат қозонган, энг кучли режиссерларимиз ижод қилган даврларда ҳам Чехов драматургиясига деярли мурожаат қилинмаган (1958 йилда “Ваня тоға” қўйилган). Шунинг учун, август ойида режиссер С. Мелиев билан мавсум олдидан суҳбатимизда бу пьесани қўйиш нияти ҳақида айтганларида бир томондан хурсанд бўлдим, лекин шу билан бирга ҳавотир ҳисси ҳам бор эди — яратилган спектакл эътиборга лойиқ бўлармикан, деган савол ўйлантирарди. Суҳбат давомида режиссер ўз талқини ҳақида бир оғиз сўз очди, лекин ундан қандай натижа чиқиши номаълум эди.

Чеховнинг асарида муҳаббат ва эҳтиросларга тўла воқеалар “мафтункор” кўл атрофида юз беради. Режиссер ғояси бўйича ҳам кўл — асосий сценография элементи. Фақат бу серсув, балиқларга тўла, қушлар чуғурлаши эшитилиб турувчи кўл эмас, кимдир бориб кўрган, ким эшитган, дунё миқёсида экологик фожеа деб тан олган, анча йиллардан бери қуриб, туз билан қопланган, унга бошловчи йўллар четида ағанаб ётган кемалар мавжуд бўлган кўл метафораси сифатида саҳна туз (кварц парчалари) билан қопланган.

Режиссер асарни қисқартириб, фақат асосий персонажларни (Аркадина, Заречная, Тригорин, Треплев, Сорин) спектаклга киритади. Танланган мусиқалар, чанқовуз оҳанги шарқий архаика, чексиз дашт-далалар романтикаси (кўчманчилик руҳи) билан йўғрилган, рақс ва хореография элементлари шаманизмга хос, буни Ёш актрисанинг монологи бир маромда тана ва қўл ритмик ҳаракатлари билан, увиллаган овозда ижро қилингандан ҳам кўриш мумкин.

Либос ва декоратив элементларда эклектика ҳукм суради, бир томондан киборларга ҳос шарқона безаклар туширилган енгил матоли чопонлар, металл кўза, ёш актриса ва ёзувчи бир-бирларига ҳисларининг нишонаси сифатида ҳадя қилган декоратив қўнғироқлар, айрим мизансаҳналарда ака медаллар палапартиш илинган ҳарбий шинель ва қора думалоқ ойнали кўзойнакда кўриниш беради.

“Чағалай” фақат эҳтирослар ҳақида эмас, ёш ижодкорнинг нафақат онаси, мухлислар томонидан ҳам тан олишларига интилиши, унинг аламлари, ўз қобилиятидан шубҳаланиши спектаклнинг мавзуларидан бири. Яна бир мавзу пойтахтдан чекка қишлоққа кириб келган машҳур ёзувчини кўриб, қиз унга асарлари орқали ҳавойиларча пинҳона ошиқ бўлган, парвонадек ўзини оловга урган ёш актрисанинг тақдири. Спектаклнинг энг эсда қоларли мизансаҳнасида интиқлик руҳини берувчи қўшиқ оҳангларига маст бўлиб, Ёш актриса ва Ёзувчи иштирокидаги акробатик ҳаракатлар орқали учаётган қуш — чағалай тимсоли намоён бўлади.

Ёзувчи (Раҳматжон Абдуқодиров) мизансаҳналарнинг бирида Ёш актрисага (Мафтуна Исагалиева) ўз ижодкорлик қобилиятига шубҳа билан қарашини баён қилади. Бу гаплар шунчаки таомил учун ёш қизда ўзига ҳайриҳоҳликик уйғотиш учун айтиляптими, ёки кўнглида анчадан бери тугиб юрган, бировга айтишга журъати етмаган одамнинг чекка қишлоқдаги "оми" қизчага "Искандарнинг шоҳи бор" қабилида ҳеч ким билмаслиги учун айтиляптими, ким билсин. Эҳтимол, бу санъаткор киборлар вакилининг ташқи ялт-юлт кўриниши, ўзига бино қўйиб, атрофдаги "паст табақа"га киноя билан қараши ортидан изтиробли ўйлар туфайли ич-ичидан зил кетган ижодкорнинг ҳиссиётларидан дарак беради.

Машҳур Актриса (Илмира Раҳимжонова) ҳам ижодкор киборлар доирасидан, унинг олдида доимо Ёзувчи бўлишини, улар биргаликда санъаткор элитанинг эрқин намоёндалари сифатида кўрилишини ҳоҳлайди. Шунинг учун Ёзувчининг ёш актрисага ишқибозлигини ўз мавқеига нисбатан сотқинлик деб баҳолайди, бор макрини ишлатиб, керак бўлса куч билан ёзувчини ўз жазмани сифатида сақлаб қолишга интилади.

Олий поғоналарда богемага хос ҳаётга ўрганган, шон-шуҳрат, мухлислар олқиши, йўлига гуллар тўшалган актриса учун чекка қишлоққа ташрифлар бош оғриғидан ўзга нарса эмас. У ердаги муаммолар, майдагап касалманд акаси, “янги шакл” изланишидаги, ўз йўлини тополмаётган, унинг назарида аламзада ўғли билан мулоқот Актриса учун эҳтимол аянчли ўтмишини, бир вақтлар шу “ботқоқ” даврадан отилиб чиқиб, шуҳратга эришгунча бўлган замонларни эслатади. Шунинг учун Акасининг икир-чикир гаплари, баъзан ҳушомад билан, баъзан зарда қилиб, пул ундириш ҳаракатлари, ўғлининг ижодкорлик “иддао”ларига фақат қўл силтаб, жеркиб жавоб қайтаради. Актриса босиб ўтган йўли, ўз мавқеига эришгунча чеккан машаққатлари туфайли шундай қарашга ўзини ҳақли деб ҳисоблайди.

Ака роли ижрочиси Фарҳод Худойбердиев бироз савдойироқ инсонни кўрсатади, у ёш ёзувчига далда бериб туради, пойтахтлик актрисанинг тергаши, ҳатто таёқ билан уришига парво қилмайди, кийиниши, юриш-туриши, гапиришида телбалиги сезилиб қолади, баъзида значоклар осилган шинель кийиб чиқса, бошқа вақт “мен ҳам ёзувчи бўлмоқчи эдим” деб, синглисига таъна қилади, охирги мизансаҳналарнинг бирида тўсатдан жиянига “Ёш актрисада мени ҳам кўнглим бор эди” дейди.

Актер Оятилло Ҳусниддинов саҳнада биринчи ижро қилган ролларидан бири “Чағалай”дан Треплев эканлиги алоҳида эътиборга лойиқ. Бир вақтлар бу ролни худди шундек ёш актер, келажакда буюк режиссер, Вс. Мейерхольд ўйнаган. Актернинг шаклланишида, кейинги йўлида шундай ижодий мактабдан ўтиш фойдали. “Дийдор” театр-студияси тарбиясини кўрган Мафтуна Исагалиева учун ҳам ART House Hamsa театр-студиясида бирданига, кўплаб ёш актрисалар учун орзу бўлган, Нина Заречная ролини ижро қилиши, саҳнадаги актерлар ансамблида ўзининг муносиб ҳиссасини қўшиши жуда муҳим.

Спектаклда шакл ва мусиқага, жест ва рақс, либос ва декорацияга урғу бериш орқали актерлар ижросидаги образлар, характерлар деталлар билан бойитилган, бу томошабинни саҳнадаги воқеалар оламига кириб бориши, қаҳрамонларга ҳамдардлик ҳисси туғилишига ёрдам берган. Ёш актрисанинг монологидан “Дунёда абадий бўлиб фақат руҳ қолади” деган сўзлар спектаклнинг асосий такрорланувчи ғояси (лейтмотиви) бўлган.

“Чағалай” спектакли ўзбек режиссураси изланиш, ғоя, тимсоллар яратиш, услубни шакллантириш йўлида эканини кўрсатади.