Maqolaning birinchi qismi bu yerda.

Maqolaning asl nomi: Andrew F. March (2003) From Leninism to Karimovism: Hegemony, Ideology, and Authoritarian Legitimation, Post-Soviet Affairs, 19:4, 307-336

Tarjimon: Nematov Javohir

Shunday qilib, maqsadga yo‘naltirish vazifasi millat, davlat va mafkuraning organik nazariyasidan boshlanadi. Millat — bu davlat himoyasida bo‘lgan xalqning qarashlari, mentaliteti va maqsadlari yig‘indisidir. Davlat xayoliy milliy manfaatlar va maqsadlarga ma’no beruvchi konkret geosiyosiy makondir. Mafkura — bu manfaat, maqsad va yo‘nalishlarni "ilmiy-falsafiy asos" asosida millat tarixini tasdiqlaydigan va davlatga ma’no baxsh etadigan tarzda shakllantirishdir. Barcha uchlik M.C. Escher chizmasiga muvoffiq ta’riflanadi; birining keyingisiga o‘tishi ta’rifi shundayki, hech biri uchchalasiga murojaat qilmay turib ma’noli ishlatilishi mumkin emas. Maqsad — millat, davlat va mafkuraning birligi haqidagi rad etib bo’lmaydigan ta‘kidlarga asoslanib, legitimlikka bo‘lgan da’volarni tavtologik, ya’ni muqarrar haqiqatga aylantirishdir. Bu yo’lda siyosiylikning teleologik konsepsiyasiga tayaniladi.

Keyingi bo‘limda muhokama qilinadiganidek, millatning mavjudligini ta’minlash uchun mo‘ljallangan aniq maqsadlar ancha umumiy ko’rinishga ega. Karimov "tinchlik, Vatan ravnaqi va xalq farovonligini kafolatlash"ni nazarda tutsa (Karimov, 2000, b. 459), uning saroy ziyolilaridan biri esa "mustahkamlash, integratsiya, islohotlar, siyosiy ahamiyatga ega madaniy-tarixiy va ma’naviy qadriyatlarni qayta tiklash — bularning barchasi rivojlanish strategiyalarini shakllantirishga qaratilgan" deydi (Tadjiyev, 1999 38 b.). Sekulyar millatchi qanday maqsadlarni ko‘zlash kerakligi borasida chuda katta tanlash imkoniyatiga ega emas va Karimov, shu sabab, hech qanday ajablanarli taklifni oldi surmaydi: davlat xavfsizlik va barqarorlikni kafolatlagan holda taraqqiyot va milliy ulug‘vorlikka intilishga sodiq bo‘ladi. Yagona o‘ziga xoslik — bu "mafkura" haqidagi diskurs orqali banal maqsadlarning uzoq vaqt davomida mistifikatsiya qilinishidir.

Biroq, "rivojlanish"ning eltuvchi vosita sifatida banalligi — muayyan avtoritar foydaga ega. Birinchidan, bu maqsadlar atrofida butun xalq ozmi-ko‘pmi to‘satdan kelishib oladi, deb da’vo qilishda ba’zi asoslar mavjud. "Rivojlanish"ga kim qarshilik qiladi? Uning o’ziga xos uddaburonligi, albatta, shundaki, millat ushbu eng asosiy va bir noaniq maqsad atrofida kelishib olgan ekan, endi raqobatli siyosatga ehtiyoj qolmaydi.

Ikkinchidan, urush va beqarorlik qo‘rquvi bilan o‘ynashdan farqli o‘laroq (bu ishonchli tahdidlar va qo‘rqinchli dushmanlarnni talab qiladi), rivojlanish tashqi tahdidlarga asoslanmagan, siyosatning ko‘plab sohalarini qamrab oluvchi va eng muhimi, cheksiz davom etadigan ijobiy maqsaddir. Faqat beqarorlik qo‘rquviga tayanish, albatta, o‘zini o‘zi yo‘q qilish taktikasi hisoblanadi; agar tahdidlarni bartaraf etishda qattiq qo‘llik va repressiya juda muvaffaqiyatli bo‘lsa, diktator o‘z legitimligini yo‘qotish xavfiga duch keladi. Biroq, har doim ko‘proq taraqqiyotga erishish, ko‘proq uyg‘onishga erishish, ko‘proq farovonlik tarqatish mumkin. Taraqqiyotga intilish — bu ko‘p jihatdan identifikatsiya va milliy g‘ururga murojaat qilish orqali o‘zini qonuniylashtiruvchi rejim uchun tabiiy maqsaddir. Karimovning butun mamlakat bo‘ylab son-sanoqsiz billboard va devorlarda namoyish etilayotgan O‘zbekistonni "buyuk kelajakka ega davlat" sifatida ko‘rsatish va’dasi aslida taraqqiyot va’dasidir. Bizga O‘zbekiston "buyuk imkoniyatlarga ega" "buyuk davlat", "buyuk o‘tmish" (shu jumladan, "Buyuk Ipak yo‘li") ning merosxo‘ri, "buyuk maqsad sari" borayotganligi, hatto O‘zbekiston Prezident kubogi tufayli bir kun kelib "buyuk tennis" mamlakatiga aylanishi aytilmoqda.

Uchinchidan, Sharqiy Osiyodagi "yumshoq avtoritar" tuzumlar misolida ko‘rganimizdek, taraqqiyot siyosiy birlikni ta’minlashga xizmat qiladigan maqsaddir. Rivojlanish odatda iqtisodiyot haqida bo‘lib, u har doim "siyosatdan yuqori" (ya’ni tanqiddan xoli) deb hisoblanadi va ekspertlik, maxsus bilim va "samaradorlik" tiliga osongina o‘giriladi. Bularning barchasi vasiylik, birlashtirish va norozilikni bartaraf etish uchun ishlatiladigan kod so‘zlardir. "Taraqqiyparvar avtokratiya" bahs-munozara va raqobat emas, balki boshqaruv va ijro madaniyatini shakllantiradi.

Agar "rivojlanish qonuniyatlari" mavjud bo‘lsa, ularni ekspert tomonidan aniqlash yoki amalga oshirish uchun sarflanmagan har qanday energiya behuda sarflangan hisoblanadi. Rivojlanish ritorikasi — bu shoshilinch harakat ritorikasi; kelishilgan maqsad sari samaradorlik va taraqqiyot "siyosat" bilan qarama-qarshi qo‘yiladi: o‘z manfaatini ko‘zlovchi va behuda isrofgarchilik.

Bu mantiq Karimov tomonidan keng targ‘ib qilingan iqtisodiy taraqqiyot va islohotlarning "Besh tamoyili"da lo‘nda va aniq ifodalangan: 1) iqtisodiyot siyosatdan ustun turadi; 2) davlat — asosiy islohotchi; 3) barcha islohotlar qonun ustuvorligida amalga oshirilishi kerak; 4) davlat kuchli ijtimoiy himoyaning muhimligini ta’kidlaydi; 5) bozor iqtisodiyotiga o‘tish puxta o‘ylangan va bosqichma-bosqich bo‘lishi kerak (Karimov, 1993 y. 37-38-betlar). "Siyosat"ga xavfli va keraksiz narsa sifatida qarash, davlatga ustuvorlik berish, siyosatni ekspert boshqarishi kerakligi to‘g‘risidagi taxmin va ushbu tamoyillarga xos bo‘lgan paternalizm — bularning barchasi demokratik kutilmalar davrida zarur bo‘lgan avtoritarizmning bilvosita va yashirin legitimatsiyasi namunasidir.

Shunday qilib, avtoritar legitimatsiyaning umumiy strategiyasi butun davlatni umumiy maqsadlarga nisbatan belgilash, maqsad va intilishlarni millatning mohiyatini tashkil etuvchi omil sifatida ko‘rsatish va rejimni davlat apparati orqali ushbu maqsadlarni to‘g‘ri ifodalash va amalga oshirish bilan tenglashtirishdan iborat. Nazariy jihatdan "mafkura" tushunchasi bilan birlashtirilgan ushbu aylanma ta’riflar — bitta da’voni qabul qilish ularning barchasini qabul qilishni anglatishini va eng muhimi, qismlardan biriga qarshi chiqish ularning barchasiga qarshi chiqish sifatida ko‘rilishini ta’minlaydi.

MAZMUNI — MILLIY, SHAKLI — LENINCHA: KARIMOVIZM VA MAQSADLI RATSIONALLIK

Bu yerda Leninizm va Karimovizm legitimlashtirish usullari, jumladan, son-sanoqsiz tushunchalar, marosimlar, ramzlar, shakllar va tuzilmalar o‘rtasidagi barcha taqqoslash nuqtalarini bevosita ko‘rib chiqishning imkoni yo‘q. Shu sabab men ba’zi bir yuzaki o‘xshashliklarga qisqacha to‘xtalib o‘taman, keyin esa, menimcha, Karimov loyihasini eng yaxshi ochib beruvchi muhim tarkibiy o‘xshashlikni muhokama qilaman.

Karimovning legitimlik usullariga sovet davridagi ko‘plab kichik yoki yordamchi usullar, jumladan, barqarorlik ijtimoiy shartnomasi, ijtimoiy ta’minot va siyosiy itoatkorlik evaziga turmush darajasini oshirish kiradi. Bu, ayniqsa, Brejnev davriga taalluqli edi (qarang: Kuk, 1993 va Breslauer, 1978). Shubhasiz, "evdemonistik" legitimatsiyaning bu shakli — "siyosiy tartibotning, ayniqsa, iqtisodiy sohaning ijrosi" nuqtayi nazaridan legitimatsiya (Xolms, 1993) Karimovning o‘z fuqarolari bilan muloqotida katta rol o‘ynaydi va kech leninistik va karimonistik legitimatsiyadagi konservativ va paternalistik elementlarni tushunish uchun eng asosiy nuqtalardan hisoblanadi.

Ikkala tuzumning siyosiy madaniyati va tillarida ham son-sanoqsiz o‘xshashliklarni topish mumkin, bu Karimovning o‘tmishini hisobga olsak, ajablanarli emas. Mafkurani tarqatish uchun byurokratiya va ijtimoiy institutlardan foydalanish, rahbarning davlat mafkurasi bilan alohida aloqasiga urg‘u berish, davlatning siyosiy jamiyat asoschilari sifatida afsonaviy qahramonlarni yaratishi, siyosatning yagona konsepsiyasi, dushmanlarni qoralash, "hushyorlik va murosasizlik"ka doimiy da’vat va mafkuraga yagona hodisa sifatida munosabat — bularning barchasi karimovizmning "mazmuni milliy, shakli lenincha" ekanligini ko‘rsatadi. Proletariat o‘rniga millat, Lenin o‘rniga Amir Temur, burjuaziya va imperializm o‘rniga "vahhobiylik" va "buyuk kuchlar gegemoniyasi," dialektik materializm o‘rniga soxta idealizm, 1-may o‘rniga 1-sentyabr (Mustaqillik kuni) va "yangi milliy mafkura". Bu yuzaki va aslida keng tarqalgan siyosiy amaliyotlar, ikki tizim o‘rtasidagi ancha chuqurroq tarkibiy o‘xshashlikka asoslanadi.

Leninizm va Karimovizmda maqsadga muvofiqlik

Ikki tizimning eng muhim tuzilmaviy o‘xshashligi ularning legitimlashtirishning teleologik usulidir. T.X. Rigbi ishonchli tarzda ta’kidlaganidek, "Sovet buyruq tizimining asosiy yo‘nalishi qoidalarni qo‘llashdan ko‘ra, maqsadga erishishga qaratilgan. Shu bois, bu tizimdan kelib chiqadigan buyruqlarning qonuniyligi G‘arb ’kapitalistik’ tizimlarining rasmiy-huquqiy ratsionalligidan farqli o‘laroq, ’maqsad-ratsionalligi’ nuqtai nazaridan ifodalanadi" (Rigbi, 1982, 10-bet). Sovet hukmronligini legitimlashtirish vositasi sifatida taraqqiyot va buyuklik tushunchalari namoyon bo‘lgan bo‘lsa-da7, bu borada ham Karimovchilik va leninizm o‘rtasida mazmuniy konseptual o‘xshashlik mavjud bo‘lsa-da, ular har ikki tizimda bir xil tarkibiy pozitsiyani egallamaydi. Modernizatsiya, taraqqiyot va milliy buyuklik asosan davlat legitimligini mustahkamlash uchun eksperimental ravishda qo‘llaniladigan legitimatsiyaning yordamchi shakllari edi, ammo asosiy shakllar emas. Kommunizm ham tizim sifatida, ham legitimlashtiruvchi telos sifatida qulashi bilan Karimov bu yordamchi shakllarni asosiy maqomga ko‘tardi, deyish mumkin.

Bu konseptual o‘zgarishni talab qilgan omil — siyosiy jamiyat asosi va davlat mavjudligining sababini sinfdan millatga o‘tkazish jarayonidagi mafkuraviy transformatsiya edi. Proletariat gegemoniyasiga (Lenin asarlarida "rahbarlik" deb ta’riflangan) va sof kommunizmni barpo etishga intiluvchi, dunyoni faqat moddiyatchilik va sinf nuqtai nazaridan talqin etuvchi partiya-davlat milliy g‘ururga murojaat qilishni cheklangan tarzda qo‘llashi mumkin edi. Biroq, kommunizm qulashi bilan siyosiy jamiyatning asosi proletariat sinfidan millatga ko‘chdi. Bu esa siyosiy legitimlik va maqsadlar yo‘nalishi uchun chuqur ta’sir ko‘rsatadi, masalan, millatni rivojlantirish bilan bog‘liq maqsadlarni asosiy maqomga moslashtiradi.

Avtoritar legitimlashtirish uchun ikkala maqsadning nisbiy foydaliligini baholashning kaliti — bu maqsadlarning siyosiy tizimdagi mustaqilligi masalasidir. Sovet Ittifoqida, asosan maqsadning o‘ziga xos va utopik xususiyati tufayli, shuningdek rejimning inqilobiy kelib chiqishi va maqsadga intilish rejim mavjudligidan oldin bo‘lganligi sababli, kommunizm g‘oyasi transsendental va mustaqil edi. Ya’ni, kommunizmga erishishning pirovard maqsadi sovet rahbarlari uchun mavjud bo‘lgan tanlovlar va imkoniyatlarni cheklab qo‘ygan: hatto "Stalin mafkurani butunlay o‘zgartirishga emas, balki faqat uning ayrim jihatlarini talqin qilishga qodir edi. U ideologiyani talqin qilib, SSSRda sotsializmga erishilganligini da’vo qila olardi, lekin bu da’vodan nariga o‘ta olmasdi" (Robinson, 1995, 329-bet). Maqsadning bu mustaqilligi juda cheklovchi bo‘lgan va hatto islohotlar amalga oshirilgandan so‘ng rejimning qulashiga yordam bergan bo‘lishi mumkin bo‘lsa-da, rejimni legitimlashtirish uchun bunday aniq va noyob maqsadga ega bo‘lish qanchalik zarurligini tushunish oson. Mafkuraviy (maqsadga yo‘naltirilgan) yoki axloqiy cheklovlar doirasida harakat qilayotgandek ko‘rinish ma’lum bir guruh diktaturasi uchun kuchli argument edi. Agar partiya noaniq, mujmal yoki umumiy maqsadni ko‘zlayotgan yoki shunchaki o‘zi xohlaganini qilayotgan deb qaralganda, uning yagona hukmronlikka bo‘lgan da’vosining kuchi sezilarli darajada kamaygan bo‘lardi. Nima uchun aynan shu guruh emas, balki boshqa guruh hukmronlik qilishi kerakligini asoslash ancha qiyin bo‘lardi. Albatta, partiyaning o‘zini oqlashi uchun muhim bo‘lgan ushbu maqsadning ko‘plab o‘ziga xos, mazmunli jihatlari ham mavjud edi — xususan, ilmiy haqiqatni monopol tarzda egallash da’vosi va jamiyatni kommunizmga yo‘naltirishda bunday maxsus bilimlarga bo‘lgan ehtiyoj. Shunday qilib, kommunizmning partiya uchun alohida majburiy maqsad bo‘lishi partiyaning da’vosi jiddiy qabul qilinishi uchun muhim edi, lekin shu bilan birga, eksklyuziv, monopolistik da’vo bir oz yumshatilgach, butun tizim barbod bo‘ldi.

O‘zbekistonda bir qator sabablarga ko‘ra taraqqiyot va milliy buyuklikni pirovard maqsad sifatida ko‘rish qiyin. Birinchidan, Karimov ta’kidlaganidek, ular faqat O‘zbekiston mustaqil davlat sifatida tashkil etilganidan keyin maqsadlar sifatida belgilangan; postsovet O‘zbekistonda davlatni, rejimni, siyosiy hamjamiyatni va maqsadni faqat Sovet Ittifoqida mavjud bo‘lganlari bilan bog‘lashga urinishlar mavjud, ammo tarixiy sabablarga ko‘ra bunga erishishning imkoni yo‘q. Gorbachyov tushunib yetganidek, partiya va kommunizmni uning g‘oyaviy maqsadi sifatida ajratmasdan turib, "Sovet Ittifoqi"ni tasavvur qilish imkonsiz edi. Chunki siyosiy hamjamiyatni sinfiy asosdan milliy asosga o‘zgartirish Sovet Ittifoqining butun mohiyatini yo‘qqa chiqarardi. O‘zbekiston haqida ham shunday deyish mumkinmi? Karimovning Milliy mustaqillik mafkurasisiz O‘zbekistonni tasavvur qilish mumkin emasmi? O‘zbekistonning mavjudligining asosiy sababi (mafkuraviy jihatdan aytganda) o‘zbek millatchiligi atrofida tashkil etilgan siyosiy hamjamiyatga shakl berishdir. O‘zbekiston davlatining kelib chiqishi Sovet Ittifoqining shakllanishi bilan bog‘liq bo‘lib, SSSR bo‘ylab, shu jumladan O‘zbekistonda ham, yuzaga kelgan millatchilik harakatlari tufayli u parchalanib ketdi. Karimovning o‘zi ham faqat milliy muxolifatning, asosan Birlik harakatining bosimlariga javoban millatchi bo‘ldi. Shunday qilib, davlatning o‘zi milliy o‘zlikni anglash orqali legitimlashadi va Karimov tuzumidan mustaqil ontologiyaga ega bo‘ladi, garchi bugungi kunda davlat apparati ushbu rejim tomonidan to‘liq monopollashtirilgan bo‘lsa ham. Karimov ilgari surgan taraqqiyot va milliy ulug‘vorlik g‘oyalari davlatni emas, balki tuzumni legitimlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.

Karimovning gegemonlik intilishlarining barbod bo‘lishi

Siyosiy hamjamiyat haqidagi tasavvurlarning sinfdan millatga o‘tishi Karimovning (o‘sha paytda O‘zbekistonning kommunistik rahbari bo‘lgan) hokimiyat prezumpsiyasini oyog‘ining ostidan olib tashladi. Buning oldini ololmagan Karimov, bu o‘zgarishni butunlay qabul qildi va o‘zini yangi jamiyatning himoyachisi sifatida ko‘rsata boshladi. Shu sababli, Karimov hukmronligining dastlabki yillari bir tomondan xavfsizlik va barqarorlikka, boshqa tomondan esa milliy o‘ziga xoslik va buyuklikka da’vatlar bilan ajralib turdi. Ko’rib turganimizdek, bu chaqiriqlar nodemokratik boshqaruvni legitimlashtirish uchun juda samarali, ammo nodemokratlardan qaysi biri hukmronlik qilishiga nisbatan neytraldir. 1990-yillarning oxirida mafkura haqidagi fikr-mulohazalarning rivojlanishi Karimovning katta intilishlarini namoyon etdi — u shunchaki hokimiyatni saqlab qolishdan qoniqmasdan, unga nazariy asos berishni istadi. Qarshiliksiz avtoritar boshqaruvni qanday qilib haqiqiy hukmronlikka aylantirish mumkin? Buning uchun u o‘z rejimi va uning maqsadlarini o‘zbek millati va davlatchiligi g‘oyasining o‘zi bilan to‘liq birlashtirish yo‘lini tutdi: "bizning rahbarimiz nafaqat islohotlarning, balki milliy davlat mustaqilligi va yangi o‘zbek davlatchiligining namunasining ham asoschisidir" (Tadjiyev, 1999, 35-bet). Ushbu iqtibos shuni ko‘rsatadiki, Karimov xavfsizlik evaziga bo‘ysunishning oddiy ijtimoiy kelishuvidan qoniqmaydi, balki hukmron rahbarlikning nazariy asoslarini yaratishni istaydi. U o‘zining millatga bo‘lgan munosabati asosida, Partiyaning proletariatga nisbatan munosabati orqali o‘rnatilgan hukmronlik da’vosini qayta tiklamoqchi bo‘ladi, biroq buni faqatgina "mafkura" tushunchasi yordamida amalga oshirishga urinadi.

O‘zbek dunyoviy millatchi muxolifatining quyidagi bayonotlarini ko‘rib chiqaylik: "Erk demokratik partiyasi milliy mustaqillik g‘oyasi atrofida shakllandi. Bizning O‘zbekiston uchun taklif etayotgan muqobil tuzumumiz erkin bozor iqtisodiyotiga asoslangan va o‘rta sinf shakllanishiga yo‘naltirilgan bo‘lardi. … [Ammo] biz shuni anglaymizki, barqarorlik bo‘lmasa, siyosiy va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish mumkin bo‘lmas edi" (Salih, 1996, 12-13-betlar). Polat (1998, 15-bet) shunday yozadi: "Birlik harakati va partiyasi mustaqillik, milliy uyg‘onish va demokratiya tamoyillarini ilgari suradi". Bu fikrlar shuni ko‘rsatadiki, xalq orasida saylovchilarning qo‘llab-quvvatlashini qozonishi mumkin bo‘lgan muxolifat O‘zbekistonda siyosiy faoliyat yuritish uchun Karimovning siyosiy hamjamiyat, davlat yoki telos haqidagi asosiy g‘oyalariga qarshi chiqishi shart emasdi. Ular faqat hozirgi hukmron tuzumga qarshi chiqishadi. Bu, albatta, tasodif emas. Karimovning siyosiy tili ikki omilning mahsulidir. Birinchidan, bu xalq orasida aks-sado beradigan, "sog‘lom fikr"dek tuyuladigan tushunchalar va yo‘nalishlar atrofida siyosiy nutqni shakllantirishga qaratilgan ongli urinishlar, ikkinchidan, Sovet Ittifoqiga qarshi to‘satdan yuzaga kelgan kontrgegemoniyaga qarshi mudofaa reaktsiyasidir. Karimovning dasturi "Birlik" va "Erk"nikiga o‘xshab ketishi tabiiy: chunki u uni ulardan olgan. Shuning uchun ham Karimov davlatga tahdid soluvchi "begona, g‘ayriinsoniy" mafkuralar qatorida "Birlik" va "Erk"ni alohida ta’kidlamaydi. Bu qisman foydalilik masalasidir: zo‘ravonlik ishlatmaganlari va uzoq vaqtdan beri muvaffaqiyatli quvg‘inga uchraganliklari sababli Birlik va Erk O‘zbekiston milliy manfaatlariga tahdid solmaydi. Ularga bunday tarzda murojaat qilish shunchaki ta’sirsiz bo‘lardi. Karimov ularni ko‘pi bilan boshqaruvga noloyiq yoki hokimiyatparast deb baholashi mumkin. Ammo eng muhimi, Karimov o‘zbeklarga bunday muqobillar mavjudligini eslatishni istamaydi — ya’ni, ko‘pchilik o‘zbeklar chin dildan qo‘llab-quvvatlaydigan milliylik, barqarorlik va taraqqiyot g‘oyalariga zid bo‘lmagan, ammo hozirgi tuzumga muqobil bo‘lgan kuchlar borligini. Endi savolga qaytaylik: "Taraqqiyot" va "milliy ulug‘vorlik" Karimov uchun kommunizmga intilish Partiya uchun bajargan vazifani bajara oladimi? Bu maqsadlar ko‘zlangan gegemon identifikatsiyani yaratish uchun yetarlicha noyob va o‘ziga xosmi? Ularning keyinchalik ishlab chiqilganligi, umumiy xususiyati va noaniqligidan tashqari, yana bir muammo paydo bo‘ladi. Ko‘rganimizdek, bu ko‘p jihatdan Karimov uchun foydali — axir kim "taraqqiyot"ga qarshi chiqadi? — biroq aynan shu umumiylik uning rejimi bilan davlat o‘rtasidagi farqni yashirishni qiyinlashtiradi. Karimovga qarshi tursa-da, milliyatchilik va taraqqiyparvarlik g‘oyalariga asoslangan boshqa siyosiy kuchlarni tasavvur etish mumkin. Karimov tuzumi O‘zbekistonda milliy o‘zlikni anglash va rivojlanish borasida shakllangan tarixiy kelishuv uchun mutlaq zaruriy shart emas.

Buni islomiy muxolifat bilan keskin farqlash lozim. Ular nafaqat "Toshkent rejimi" deb atagan tizimga, balki davlatning butun millatchilik asosiga, ya’ni uning asl, Karimovgacha bo‘lgan, tabiiy qonuniy mavjudlik sababiga ham qarshi chiqadi. O‘zbekiston islom harakatining "Jihod e’loni"ni ko‘rib chiqaylik: "O‘zbekiston Harakatul Islomiya amiri O‘zbekistonning zolim hukumati va qo‘g‘irchoq Islom Karimovga qarshi jihod boshlanganini e’lon qildi. Ushbu jihod e’lonining asosiy maqsadi Qur’oni karim va muborak payg‘ambar sunnatiga asoslangan shariatni qo‘llagan holda islom davlatini barpo etish, yurtimizda islom dinini unga qarshilardan himoya qilish hamda yurtimizdagi musulmonlarni ularni xo‘rlaydigan va qonini to‘kadiganlardan himoya qilishdir" (O‘zbekiston Islom Harakati). Shuningdek, dunyoviy muxolifat Karimovning demokratiya va inson huquqlariga bo‘lgan konstitutsiyaviy sadoqatini maqtab, uning samimiyatsizligi va ikkiyuzlamachiligini tanqid qilsa, islomiy muxolifat bu konstitutsiyani "kufr va botil qonuni" deb hisoblaydi (Hizbut-Tahrir, 2000b, 2001). Ushbu bayonotlar keng qamrovli mafkuraviy urushni aks ettiradi: islom muxolifati nafaqat "Karimovning Toshkent rejimi"ga (dunyoviy millatchilik muxolifatidek) qarshi, balki Karimov va dunyoviy muxolifatga o‘xshash davlat, siyosiy hamjamiyat va maqsadga yo‘naltirilganlik konsepsiyalariga ham qarshi chiqadi. E’tibor bering, islomiy matnlarda "O‘zbekiston" emas, balki "bizning yerlarimiz" yoki "Hizbut-tahrir" misolida "viloyat O‘zbekiston," ya’ni (arab tilida) O‘zbekiston viloyati, ehtimol, global islom xalifaligiga ishora qilinadi. Ular o‘z da’vatlarini "o‘zbeklar"ga emas, balki "O‘zbekiston viloyati musulmonlari"ga yoki oddiygina "Yurtimiz musulmonlari"ga qaratadilar. "Milliy mustaqillik" tushunchasi butunlay "Ummat tanasidan ajralish" deb qaraladi va "kofir mustamlakachining hokimiyatidan ozod bo‘lish va erkinlik qozonish, ya’ni mustaqillikning umum qabul qilingan ma’nosi bilan hech qanday aloqasi yo‘q". Aynan "millatchilik va vatanparvarlik kabi zaharli g‘oyalarni tarqatish orqali Ummat birligini larzaga keltirgan kofirlardur" (Hizb ut-Tahrir, 2000a). Shu tarzda, islomchilar davlat, siyosiy hamjamiyat va telos haqida butunlay boshqacha tasavvurlarni ilgari suradilar.

Bu yerda biz Karimovning islomofobiyani qo‘llashining butunlay yangi o‘lchovini ko‘rishimiz mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimdek, Karimov o‘z legitimligini nafaqat muqobillikdan qo‘rqish, balki mafkura va maqsadlar orqali davlat va milliy o‘zlikni anglash bilan bog‘liq mutlaq da’voga asoslanadi. Islomiy muxolifat Karimovga nafaqat urush va beqarorlik qo‘rquvini yaratishga, balki uning hukmronligiga yagona muqobil davlatning milliy asoslaridan butunlay voz kechish ekanligini isbotlashga yordam beradi. Karimovning o‘zbek davlati millatga teng, millat esa mafkuraga teng va mafkura mafkurani targ‘ib qiluvchi tuzumga teng degan da’vosi, aslida siyosiy hamjamiyatning asosi sifatida millatni rad etuvchi muxolifat mavjudligi bilan mustahkamlanadi. Oddiy qilib aytganda, islomchilarning ham Karimovga, ham milliy siyosiy hamjamiyatga qarshiligi, ular buni istashmasa-da, Karimovga ular aslida bir narsaga qarshi ekanligini ta’kidlash imkonini beradi (ular aslida Karimovga faqat uning shaxsiy fazilatlari uchun, millatchilikka esa diniy asoslarda qarshi turadilar). Islomchilarga Karimov mobilizatsiya maqsadlarida kerak; ular o‘zbeklarga Karimovning zulmi va adolatsizliklariga urg’u berib (Hizb ut-Tahrir, 2000c, 2002) murojaat qilishlari kerak, ammo jamiyatni bo‘luvchi, o’zbeklarni o’zlaridan begonalashtiruvchi va odamlar nomaqbul deb hisoblashi mumkin bo‘lgan millatga qarshi teologik dalillar orqali emas. Ammo ular o‘zlarining Karimovga bo‘lgan haddan tashqari e’tiborlarini millatchilikka qarshi mafkura va siyosiy til orqali ifodalash bilan, Karimovning davlat va millat bilan o‘zini aynan tenglashtirish haqidagi da’vosini qo‘llab-quvvatlashga yordam berishadi.

Shunday qilib, Karimovning milliy taraqqiyotni legitimlashtiruvchi g‘oya sifatida talqin qilishi, islomchilarni tarixiy mafkuraviy konsensusdan chiqarib tashlagan holda, dunyoviy millatchilik muxolifatining qolgan qismini ham chiqarib tashlamaydi va, binobarin, ularning hokimiyatni qo‘lga olishlariga qarshi argument emas. Bu milliy rivojlanish va buyuklik maqsadlari bilan bog‘liq yana bir muhim muammo — mafkuraviy avtonomiya muammosi. Marksizm-leninizmning Sovet siyosatidagi avtonomiyasi kommunizmni amalga oshirish maqsadi partiyaga cheklov sifatida xizmat qilgan, ammo shu bilan birga uning legitimlashuviga yordam berganiga ishora qiladi. Agar biz bu pirovard maqsadni qabul qilsak va uni elita amalda bo‘ysunishi hamda erishishga intilishi shart bo‘lgan narsa sifatida ko‘rsak, bu elitalarni o‘z xatti-harakatlarida hech qanday g‘oyaviy maqsadlar bilan cheklanmagan holatga qaraganda, legitim deb qabul qilish ehtimoli ko‘proq bo‘ladi.

"Milliy taraqqiyot" g‘oyasining Karimov uchun mafkuraviy maqsad sifatida qanday majburiy yoki cheklovchi ekanligini bilish ancha qiyin. Oddiy qilib aytganda, bu mafkura bilan asoslanmaydigan yoki unga zid keladigan biror siyosiy yo‘nalishni (tezkor islohotlar yoki sust islohotlar, ko‘proq demokratiya yoki kamroq demokratiya, betaraflik yoki keng tashqi ittifoqlar) tasavvur qilish qiyin. Albatta, bu moslashuvchanlik va noaniqlik Karimov uchun ma’lum darajada foydali, ammo "oliy maqsad"ning umumiy tabiati ushbu muayyan avtokratga bo‘lgan ehtiyojni qanday kamaytirishi va uni o‘zbeklarning turmush darajasi oshishi, ya’ni iqtisodiy rivojlanish maqsadlariga erishish borasidagi kutilmalariga nisbatan ayniqsa zaif qilib qo‘yishini ham ko‘rish oson.

Avtoritetni[1] avtoritarizmga qaytarish

Bu teleologik legitimlik masalasi bizni leninizm va karimovizm o‘rtasidagi eng muhim taqqoslash nuqtasiga olib keladi: avtoritet va xarizma. Avtoritet masalasi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u nodemokratik boshqaruvni legitimlashtirish va ma’lum bir agentning boshqaruvini legitimlashtirish o‘rtasidagi farqni ochib beradi. Leninizm davrida legitimlashtirishning barcha shakllari kommunizmga erishish uchun bilimlar monopoliyasiga ega bo‘lgan agent sifatida partiyaning avtoritetiga to’gri keldi. Davlat, tuzum, siyosiy hamjamiyat va telosning birligi partiyaning xarizma da’vosiga birlashtirildi. Ko‘p narsa Karimovning o‘ziga yangi mafkurada qanday munosabat qilinayotganiga bog‘liq, ammo "milliy istiqlol mafkurasi"da partiyaning muqobili, ya’ni maqsad sari yo‘l haqida maxsus bilimga ega bo‘lishni doimiy da’vo qiladigan xarizmatik agentni topish qiyin. O‘zbekistonda yetakchilik tamoyili, shubhasiz, amal qilmoqda. Karimovga nafaqat milliy mafkuraning mazmunini belgilash vakolati berilgan, balki bu vazifa uning jamoatchilik oldidagi siymosi bilan chuqur bog‘langan. Tadjiyev milliy mafkuraga munosabat bildirib, shunday yozadi: "ham metodologik, ham amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan eng muhim asarlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov qalamiga mansubdir. Prezident Karimovning har bir nutqi, insho va intervyusida islohotlar mafkurasi aks ettirilgan, milliy taraqqiyotning maqsad va vositalari tahlil qilingan, konstitutsiyaviy maqsadlarni amalga oshirishning asosiy vazifalari va yo‘nalishlari ishlab chiqilgan" (Tadjiyev, 1999, b. 10). Karimovga ko‘pincha "mafkurachi-rahbar," "mafkurachi-siyosatchi" yoki "mafkurachi-davlat rahbari" deb murojaat qilinadi va "uning asarlarini va mamlakat yetakchisi sifatidagi amaliyotini uning strategik taraqqiyoti masalalariga nisbatan o‘rganish milliy mafkurani shakllantirishning asosiy omillaridan biri ekanligi" ta’kidlanadi (Tadjiyev, 1999, 74-75).

Ammo men Karimovning da’vosini xarizmatik deb aytishdan o‘zimni tiyardim. Karimovning avtoritetlikka bo‘lgan da’vosi uning davlat boshqaruvidagi ustun tajribasiga (amaliyotdan kelib chiqqan da’vo) asoslanadi. Bu unga hech qanday alohida fazilatlarda emas, balki mafkurani shakllantirishda alohida ustunlik berishi mumkin. Aksincha, ba’zan mafkuraning o‘zi avtonom avtoritet manbai, hatto xarizmatik kuch sifatida qabul qilinayotgandek ko‘rinadi. Mafkura ko‘pincha insonga xos xususiyatlar bilan ta’riflanadi, tendentsiyalarni "tuzatish", siyosatni boshqarish, yo‘nalish berish va shunga o‘xshash ishlarni bajara oladigan subyekt va agent sifatida qaraladi. Shu bilan birga "mafkura" o‘z-o‘zidan qanday qilib bu vazifalarni bajara olishi haqida hech qanday muhokama yuritilmaydi. Leninizmning yaqqol aksi sifatida, mafkura "ijtimoiy tahlilning asosiy mezoni" deb qaraladi va barcha ijtimoiy hodisalar "milliy taraqqiyotning maqsad va vazifalariga muvofiqlik darajasiga ko‘ra baholanadi. Agar biror narsa millat manfaatlariga mos kelmasa, mafkura o‘z faoliyatiga tuzatish mexanizmlarini kiritadi" (Tadjiyev, 1999, 45-bet). 45). Shu kabi: „mafkura — bu hayotiy voqeliklarni TARAQQIYOT qonunlariga muvofiq takomillashtirish maqsadida aks ettirishdir. Mafkuraning hayotchanligi uning fikrlar boyligi yoki chuqurligi, falsafiy asoslari yoki ilmiy poydevori bilan emas, balki xalqning mentaliteti va ruhiyatini aks ettirgan holda alohida fuqarolar manfaatlarini hisobga olishi bilan belgilanadi“ (Tadjiyev, 1999, 54-bet). Shunday qilib, mafkuraning "refleksiv" tabiatini ta’kidlash bilan birga, unga nisbatan ma’lum darajada xarizmatik munosabat ham mavjud. Bu yerda go‘yo odatda alohida rahbarlar, sinflar yoki partiyalarga xos bo‘lgan vasiylik va o‘ziga xoslik mantig‘i faol subyekt sifatida

mafkuraning o‘ziga nisbatan qo‘llanilayotgandek tuyuladi. Fuqarolar manfaatlarini rahbar kabi himoya qilishga ishonch bildiriladigan narsa mafkuradir; hayotiy manfaatlarni inobatga olish orqali voqelikni yaxshilashga intiluvchi ham mafkuradir (e’tibor bering, Tadjiyev "niyat" so‘zini maqsadli kuch sifatida ishlatgan); oddiy odamni o‘zgartirish va himoya qilishda muvaffaqiyatsizlikka uchragani uchun ma’naviy javobgarlikni o‘z zimmasiga oladigan ham aynan mafkuradir.

Biroq, shariat yoki marksizm-leninizmning da’volaridan farqli o‘laroq, bu mafkuraning nufuzli asosi nima ekanligi aniq emas. Mafkura millatning qadriyatlari va intilishlarini "aks ettirishi" kerakligi haqidagi fikr hamda O‘zbek tarixini milliy mafkuraga bog‘lash urinishlari, ehtimol, hokimiyat da’vosining konservativ yoki an’anaviy asoslarini yaratishga intilishdan dalolat beradi. Ammo bu legitimlashtirishning asosiy teleologik usuliga qanday mos kelishi yoki "Nima uchun Karimov (va boshqa haqiqiy o‘zbek avtokrati emas)?" degan savolni qanday hal qilishi aniq emas. Aytish kerakki, Karimovning loyihasi sovet legitimatsiyasiga xos bo‘lgan davlat, tuzum, siyosiy hamjamiyat va telosning to‘liq gegemon birlashuviga erishishda muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. Bu birlashuv endi Karimovning ushbu maqolada muhokama qilingan mafkuraga bo‘lgan nazariy yondashuvining asosiy maqsadini tashkil etadi. Ikki xil muxolifatning mavjudligi — biri unga qarshi, lekin uning mafkurasining ko‘p jihatlariga emas, ikkinchisi esa har ikkalasiga qarshi — buning isbotidir. Darhaqiqat, so‘nggi leninizm davrida bunday vaziyatni, ya’ni SSSRni qo‘llab-quvvatlovchi, kommunizmga sodiq, ammo partiyaga qarshi muxolifatni tasavvur qilish mumkin bo‘larmidi? Shunga qaramay, Karimov o‘zbek davlatchiligi va milliyligini o‘z loyihasi bilan to‘liq tenglashtirishga erisha olmagan bo‘lsa-da, u "mafkura"ga asoslangan, siyosiy jihatdan birlashtiruvchi milliy maqsadlar to‘plamini izchil ravishda ilgari surdi. Tartib-qoidalarga emas, balki maqsadga yo‘naltirilgan oqilona yondashuvga asoslangan keng qamrovli milliy konsensusga da’vo qilish Karimovning avtoritarizmni legitimlashtirishning eng nazariy jihatdan murakkab jihati bo‘lib qolmoqda.

Davomi bor

[1] Asl matnda „authority“ so’zi ishlatilgan. Bu so’zning o’zbek tilida aniq analogi bo’lmagani va u ko’proq „vakolat“, „hokimiyat“ ma’nosida kelishini inobatga olgan holda, stilistik va kontekstdan kelib chiqib „avtoritet" so’zini ishlatish to’g’ri deb hisobladim — tarjimon.