Annotatsiya

Ushbu maqola zamonaviy geosiyosatda hukmron bo‘lgan bir qarashni tahlil qiladi. Unga ko‘ra, dunyo liberal va noliberal siyosiy tizimlar o‘rtasida, ya’ni "demokratiya" va "avtokratiya" deb atalgan ikki asosiy tushuncha atrofida bo‘lingan. Maqola mazkur tushunchalarning qanday tasavvur qilinishi, xaritalanishi va yozma ravishda ifodalanishi, shuningdek, demokratiyani targ‘ib qiluvchi (democracy promotion — tarj.) turli siyosiy qarorlar va institutlar orqali qanday amalga oshirilishini ko‘rib chiqadi. Ushbu tushunchalarning ta’rifiga ortiqcha e’tibor qaratish o‘rniga, maqola "avtokratiya" va "demokratiya"ni aniqlashga qaratilgan urinishlarning g‘oyaviy asoslarini chuqur o‘rganadi. Shu bilan birga, bu tushunchalarning ta’riflari atrofidagi munozaralarning o‘zi "post-triumfalistik geosiyosat" davrida muayyan turdagi xalqaro intervensiyalarni (aralashuvlarni — tarj.) osonlashtiradigan geosiyosiy tasavvurlarni qanday shakllantirishini ko‘rsatib beradi.

Kalit so‘zlar 

Tanqidiy geosiyosat; siyosiy geografiya; mental xaritalar; avtokratlik; liberalizm; demokratlashtirish; oriyentalizm; post-Sovet hududi.

 Maqolaning asl nomi: Koch, Natalie. "Post-triumphalist geopolitics: Liberal selves, authoritarian others." ACME: An International Journal for Critical Geographies 18.4 (2019): 909-924.

Tarjimon: Nozima Olimova

Natali Koch

Geografiya Kafedrasi

Makswell Maktabi

Sirakuza Universiteti

Kirish

“Demokratiya inqirozda”: aynan mana shu bayonot dunyo bo‘ylab siyosiy erkinlikni baholovchi va har yili “erkinlik” reytinglarini tayyorlovchi Freedom House (2018) tashkilotining bergan so‘nggi tashxisi edi. Tashkilot saytida keltirgan 1-jadval rasmidagi katta hududlarning erkin emas, deya tasvirlanganini ko‘rib, kishi beixtiyor tashvish hissiga cho‘madi, [chunki] ular "erkin" deya ranglagan hududlar bilan qiyoslanganida kishiga noqulaylik hissini beradi. Xuddi shu mazmunda, Sovuq Urush davrida kommunizmga qarshi yangiliklar manbasi sifatida tashkil etilgan va hozirgi kunda ham AQSh hukumatining moliyalashtirishi bilan faoliyat yuritayotgan Radio Free Europe/Radio Liberty yaqinda “Avtokratiya qanday qilib yana ommalashmoqda?” sarlavhali maqola chop etdi (Grojec va Coelho, 2018). Ushbu maqola, Freedom House (2018) va V-Dem Instituti “Dunyo Rejimlari” indeksidan foydalanib, bugungi kunda avtokratlikning oshishi haqidagi asosiy fikrni taqdim etadi.

1-rasm: Freedom House veb-saytining 2018-yil noyabr oyidagi bosh sahifasi. Manba: Freedom House, 2018.

2-rasmda har bir mamlakatni kichik doira sifatida tasvirlaydigan grafik, avtokratik va demokratik rejimlarning vaqt o‘tishi bilan ko‘tarilishi va pasayishini bir xil birliklar bilan tartibga solib ko‘rsatadi.

Bu xaritalar bugungi kunda hukmron bo‘lgan geosiyosiy tasvirni namoyish etadi: u ham bo‘lsa dunyoning “demokratik” va “avtokratik” davlatlarga aniq bo‘lingan holda tasavvur qilinishidir. Siyosatchilar, akademiklar, jurnalistlar va oddiy fuqarolar G‘arbda mana shunday ko‘rinishdagi dualistik tarzda tasavvur qilinadigan dunyo globusini tasavvur qilish — ular uchun juda qulay bo‘lib qolgan, odamlar dunyoni bunday bo‘linishlar bilan birga tasavvur qilishni ham o‘rganishlari kerak (Koch, 2018a, p. 31).

Xo‘sh, biz bu holatga qanday kelib qoldik? Dualistik fikrlash ijtimoiy hayotning ko‘plab sohalarida keng tarqalgan, lekin hukmron geosiyosiy tasavvurlar nuqtayi nazaridan “demokratik” va “avtokratik” davlatlar o‘rtasidagi siyosiy makonni bo‘lib olish haqidagi bugungi kundagi fikrlar yaqin orada bo‘lgan Sovuq Urush davrida tortib berilgan chiziqlarda ildiz otgan edi. Sovuq Urush davrida umumbashariy siyosatga oid hukmron narrativlar Katta Davlatlar o‘rtasida kechgan ziddiyatlarda parchalanib, sobiq Ittifoq va Amerika Qo‘shma Shtatlari “kommunistik” va “kapitalistik” lagerlarga qisqarib ketgan edi (Dalby, 1990; Sharp, 2000). Ammo 1990-yillarning boshlarida Sovet Ittifoqi va boshqa ko‘plab kommunistik/sotsialistik hukumatlar qulashi bilan, jahonshumul masalalar borasida triumfalistik narrativning yangi bir davri kelganini taklif qildi — unga ko‘ra yangi demokratik birlashuv, Frensis Fukuyama (1992) mashhur kitobida ta’kidlaganidek, “tarixning oxiri”ni belgilab bergandi.

Biroq, bugun demokratiyaning “g‘alabasi” to‘g‘risidagi ushbu triumfalistik narrativ yo‘qqa chiqdi. Bundan tashqari, Sovuq Urush tugaganidan keyin deyarli uch o‘n yillik vaqt o‘tganiga qaramay, dunyoni demokratik va avtokratik lagerlar o‘rtasida bo‘lish amaliyoti hali ham dolzarbligicha qolmoqda. Aslida, avtokratik-demokratik doira atrofida shakllangan geosiyosat nuqtayi nazari bugungi “post-triumfalistik geosiyosat”ning asosiy xususiyatidir. Bu esa yangicha geopolitik fikrlash davri bo‘lib, unda demokratiya rejimi endilikda g‘alaba qozongan sifatida emas, balki hujum ostida qolgan ko‘rinadi. Post-triumfalistik diskurslar bu hujum manbaini ko‘plab joylardan kelayotgan deb belgilasa-da, asosiy raqib sifatida doimo “avtokratlik” yoki uning boshqa tegishli atamalari sifatida ta’riflanadi.

Ushbu maqola esa an’anaviy tadqiqot maqolasi emas, balki kengaytirilgan tanqid sifatida post-triumfalistik davrni nima uchun ikkilamchi dunyoqarash — demokratiya va avtokratlik o‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan bog‘liq ekanligini o‘rganadi. Bunda har qanday siyosiy geografga ma’lumki, bu boradagi belgilar muhim ahamiyatga ega. Tanqidiy geosiyosatning diskursiv tanqidi mening asosiy usulim sifatida (Dittmer, 2010) quyidagilarni savol sifatida o‘rtaga tashlayman: noliberal/avtokratik va liberal/demokratik konseptual tugunlar qanday tasavvur qilinadi, xaritalanadi va bayon qilinadi? Va bu xaritalarda nimalar xavf ostida qolgan? Mening maqsadim aniq ta’riflar yoki to‘g‘ri xaritalar izlash emas, balki “liberalizm” va “noliberalizm”, “avtokratlik” va “demokratiya” kabi tushunchalar nega shunchalik noaniq ekanligini bilishdir. Ularning konseptual noaniqligini nima tushuntiradi? Ularda qanday geosiyosiy xaritalar tasvirlanadi va ular o‘zida qanday aralashuvlarga imkon beradi?

Ushbu maqolaning maqsadi nega post triumfalistik narrativlar hali ham global makonda liberal/noliberal o‘q atrofida saqlanib qolishiga e’tibor qaratishdir — ayniqsa, ijtimoiy media, iqlim o‘zgarishi va global o‘zaro bog‘liqlik haqida oshkora ongni yanada kuchaytirayotgan davrda, davlat va nodavlat aktorlar bu tarmoqlarning bizga dualizm holatni ochib bergandan ko‘ra, aksincha uni yashirishini muntazam eslatib turgan paytda bu muhimdir. Mening fikrimcha, liberal va noliberal siyosiy tizimlar o‘rtasidagi farq haqida jamoatchilik muhokamasi orqali post triumfalistik geosiyosatning hozirgi holati haqida ko‘p narsa o‘rganish mumkin. Jumladan, geografiyani siyosiy yoki ideologik linzalardan ajratib bo‘lmaydi degan farazdan boshlar ekanman, bu diskussiyaviy yondashuv bugungi no/liberalizm haqidagi ssenariylar orqali tasavvur qilingan va bayon qilingan o‘zliklarni o‘rganish orqali zamonaviy geosiyosat haqida yangi tushunchalar ishlab chiqishga qaratilgan va “avtokratik” va “demokratik” davlatlar o‘rtasida bo‘lingan dunyo tasavvurining nega shunchalik keng tarqalganligini tushuntiradi.

No/liberalizmning axloqiy geografiyalari

2018-yilning avgustida Vashingtonda oq supremasistlar yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi, ushbu “Unite The Right” yig‘ilishi Charlottesville’da sodir bo‘lgan halokatli voqeadan bir yil o‘tib, qayta tashkil etilgan edi. So‘ng qarshi namoyishchilar ham yig‘ilishga kelishdi va Amerika Qo‘shma Shtatlaridagi oq supremasistlarga qarshilar tomonidan juda mashhur bo‘lgan bir shiorni ko‘tarib chiqishdi: “Natsistlarga YO‘Q deymiz, KKKga YO‘Q deymiz, Fashist AQShga YO‘Q deymiz”. Miting tashkilotchisi Jeyson Kessler qarshi namoyishchilar bilan suhbatda bunday belgilardan voz kechadi va National Public Radio (NPR)ga: “Men oq supremasist emasman. Men hatto oq millatchi emasman. Men o‘zimni fuqarolik va inson huquqlari himoyachisi deb hisoblayman, ayniqsa Kavkaz demografiyasiga alohida e’tibor qarataman”, deb aytadi (Folkenflik, 2018 da keltirilgan). Kesslerning bu murakkab so‘zlari ochiq qilib aytganda, samimiylikdan mahrum edi, lekin bu gaplar “post-haqiqat” davrini aks ettiradi (yoki ommaviy nutq doimo yolg‘onlar bilan to‘ldirilganligini haqidagi romantik tarixiy nuqtayi nazar), lekin fakt shundaki, bundagi belgilar muhim ahamiyatga ega. Kesslerning da’volari jamoatchilikka qanchalik qiziq bo‘lmasin, uning nutq tanlovi AQShdagi hukmron axloqiy manzarani qanchalik anglashini ko‘rsatadi: demak fashizm bilan ochiqdan ochiq aloqani qabul qilish mumkin emas.

Zamonaviy geosiyosiy vaziyatning asosiy jihatlaridan biri, davlatlar va shaxslar liberal-noliberal spektrining bir uchida, ya’ni demokratik yoki avtokratik sifatida tasavvur qilinayotganidir. Biroq, bu tushunchalardagi ta’rifiy aniqlik juda murakkab. "Fashist" atamasi "noliberalizm" tushunchasining keng qamrovli doirasida joylashgan ko‘plab atamalardan biridir va liberal demokratiyalarda analitik tushunchadan ko‘ra ko‘proq epitet sifatida ishlaydi. Maykl Mann (2004, 365-bet) ta’kidlaganidek, “bugungi kunda qo‘llanilayotgan so‘z sifatida ‘Fashist! ’ so‘zi asosan undov ohangi, hayqiriq sifatida ko‘rinadi, biz bu atamadan yoqtirmaydigan odamlarimizni haqoratlash uchun noaniq bir atama sifatida foydalanamiz”. Avtoritarizm, fashizm, absolyutizm, despotizm, totalitarizm, patrimonializm, sultanizm, noliberalizm: liberalizmning "boshqa"si uchun turli xil belgilar ko‘p. Bunga qo‘shimcha ravishda, har bir atamaning o‘zi bahslidir. Masalan, “totalitar” atamasi, Gentile tomonidan Mussolinining “uno stato totalitario” ko‘rinishining birinchi ijobiy tavsifi sifatida tezda o‘zgargandi, keyinchalik bu atama dunyo bo‘ylab harakatlar, partiyalar, rahbarlar, g‘oyalar va siyosiy tizimlarga nisbatan salbiy ma’noda qo‘llanila boshladi. Ushbu atamaning xilma-xilligi va qarama-qarshi ishlatilishi haqida o‘ylaganda, Benjamin Barber (1969, 19-bet) qattiq ravishda shunday ta’kidlaydi: “totalitarizm zamonaviy siyosatshunoslik uchun xuddi Luterga aql qanday kerak bo‘lsa shunga o‘xshaydi: kelib chiqishi noaniq bo‘lgan, hech kimga tegishli bo‘lmagan, lekin hamma uchun xizmat qiladigan bir tushunchaga ega daydidek gap”.

Noliberal spektrdagi atamalar kabi, “demokratiya” atamasi ham doimo konseptual jang maydoni bo‘lib kelgan. Ijtimoiy fanlar olimlari uni ta’riflash va liberalizm tushunchasidan ajratish uchun katta sa’y-harakatlar qilishgan. Misol uchun, Tomas Roden (2015, p. 565) demokratiya, “odamlar tomonidan boshqarish” sifatida ta’riflangan holda, bugungi kunda liberal normalar, siyosiy yoki iqtisodiy amaliyotlar va institutlarni o‘z ichiga olmaydi, deb ta’kidlaydi va aynan bu haqiqatni analitiklar tezda tan olsa, holat o‘nglanardi. Ba’zilar esa G‘arb davlatlari bu –demokratiyalar ekanligi g‘oyasini rad etishadi, masalan Jakus Ransire (2006) bularni “demokratiyaning ehtirosini boqish uchun yetarlicha joy qoldiradigan oligarxiyalar” deb hisoblaydi. Boshqalar esa, Entoni Giddens (1987) kabilar demokratiya o‘rniga “poliarxiya” — ko‘plar tomonidan boshqarish haqidagi yondashuvni qulayroq deb hisoblashgan.

Ushbu munozaralarni kengaytirib ko‘rganimizda, liberalizm va demokratiya atrofidagi birlashmalar, qarama-qarshiliklar va chalkashliklar ideologik va amaliy jihatdan dunyoni qanday tasavvur qilishimizda muhim rol o‘ynashini ko‘ramiz. Rejim turini tasniflash jarayoni ham siyosiy chegarani belgilash harakati hisoblanadi. Taksonomiyalar va konseptual aniqlik o‘z o‘rnida bo‘lishi kerak, lekin tanqidiy diskurs tahlili bunday chegara yaratish amaliyotlarini o‘rganishga undaydi va “demokratiya” kabi tushunchalarni qanday va qanday qilib ta’sir qilish bilan belgilashni so‘raydi. Muayyan aktorlar bu atamalarni qanday mobilizatsiya qilsa va ularni dunyoda xaritalasa, ular liberal va noliberal, demokratik va avtokratik, yaxshi va yomon axloqiy geografiyalarini yaratishi haqida o‘ylaydilar, bu holatda geosiyosatni boshqarish jarayonlaridan ajratib bo‘lmaydi.

Haqiqatan ham, aniq atamalar shov-shuvli so‘zlar yoki haqorat sifatida ishlatilganda, ularning ma’nosi ularning konnotatsiyasidan, ya’ni biror shaxs, hukumat yoki hududni demokratik yoki demokratik emas deb tasniflashda, aytuvchilar tomonidan amalga oshiriladigan normativ bayonotdan ko‘ra kamroq ahamiyatga ega bo‘lib qoladi. Ushbu normativ bayonotlar oddiy insonlar va siyosatchilarning geopolitik dunyoqarashlarini qo‘llab-quvvatlovchi “axloqiy geografiyalarni” ko‘rsatadi (Cresswell, 2005). Bert Hoffman (2018, p. 118) ta’kidlaganidek, ikkilik rejim ta’riflari “semantik notekislik”ni o‘z ichiga oladi. Ya’ni,

“Demokratiya” nafaqat tavsiflovchi kategoriya, balki ijobiy tavsifga ega, o‘z-o‘zini tan olishni ham anglatadi. “Avtokratlik” esa bunday emas. Bu liberal demokratiya nuqtayi nazaridan demokratik bo‘lmagan barcha rejimlar uchun standart kategoriya hisoblanadi. Xuddi shunday, “avtokratlik” har qanday hukumat o‘ziga tanlab berilgan rejim turi emas.

Bunda shuningdek normativlik masalasi muhim, chunki Ikkinchi jahon urushidan keyin totalitarizm haqidagi munozaralarning markaziy jihatlaridan biri “G‘arb uslubidagi demokratiyalar”ni ta’riflash va G‘arb liberal idealini mustahkamlash maqsad edi (Rampton va Nadarajah, 2017). Bu ayniqsa, o‘sha paytlarda muhim masala edi, chunki tahlilchilar tushuntirish va diagnostika qilishga intilgan totalitar davlatlar Yevropa markazida paydo bo‘lgan edi. Totalitarizm haqidagi ta’rifiy munozaralar qisman, liberalizm, ratsionallik va taraqqiyotga asoslangan G‘arbiy o‘zlik tasavvurlariga bo‘lgan kuchli tahdidga bo‘lgan qarshi kurash usuli edi. Masalan “Despotizm” kabi atama birinchi marta XVIII asrda ishlatilgan bo‘lib, u uzoq tarixga ega edi — bu ta’rif asosan xorijlik “boshqalar”ni tasvirlash uchun qo‘llanilar edi. Ushbu “siyosiy despotizm va begonalashishning eng ekstremal shakllarini g‘arbdan tashqari jamiyatlarga yo‘naltirish va Yevropa dunyosidan tashqarida sirli ravishda qabul qilib bo‘lmaydigan rejimlarni qabul qiladigan g‘alati passiv yoki mantiqsiz xalqlarni tasavvur qilishning uzoq Yevropa an’analariga” mos kelishini anglatardi (Turits, 2003, p. 4). Edvard Saidning (1978) Sharqshunoslik haqidagi muhim asari esa, begonaning diskussiya ishlab chiqarilishi va taraqqiyotdan orqada qolgan “boshqa” aslida bir xil darajada o‘zimizni qanday ekanimizni ko‘rsatadi (shuningdek, Mazzarella, 2015; Mitchell, 1988; Rabinow, 1989; Todorova, 1997).

Ushbu axloqiy geografiyalar, “avtokratlik” atamasining 2016-yilgi AQSh prezidentlik saylovlarida “avtoritarizm” so‘zi qanday qilib OAVda shov-shuvga aylantirilgandan bilsak bo‘ladi — bu holat Donald Trampning hayratlanarli tarzda yuksalishi va uning keyingi ichki va tashqi siyosatdagi qadamlarini tanqid qilish va tushuntirish uchun ham ishlatilgan. Ushbu izohlarning ko‘plari avtokratlik hodisasini ochiq holda Sharqni tasvirlash bilan to‘ldirilgan bo‘lib, “Amerika Trampning Banan Respublikasi bo‘ladi” yoki “Amerika yana bir Stan bo‘ladi” kabi sarlavhalar va Trevor Noaning “Afrika diktatori” sifatida Trampni tasvirlovchi mashhur chiqishini o‘z ichiga oladi (Krugman, 2017; Noah, 2015; Zakaria, 2016). Ushbu haqiqatda ma’nosi bor argumentlarini bir chetga sursak, Trampning faoliyatiga qarshi bo‘lganlar, siyosiy so‘llar orasidagi sharhlovchilar “avtokratlik” tushunchasini tanqid qilish vositasi o‘laroq foydalanishganini ko‘ramiz. Xuddi har qanday identik narrativida ikki tomon: “biz” va “ular” bor. O‘sha tanqidlar esa, so‘zlovchining raqibi avtokratik ruhini va faoliyatini tanqidi bilan kechadi. Lekin bu shuningdek, o‘zining liberal, demokratik va boshqa aksilavtokratik qarashlarga ega bo‘lgan qadriyatlariga sodiqligini bayon qilish yo‘li ham bo‘lib qolgan (Koch, 2017, 2018b).

Hozirda AQSh demokratiyasi haqida keng tarqalgan ssenariy aslida geosiyosiy identitet narratividir. Liberal demokratik qadriyatlarni qo‘llab-quvvatlovchilar uchun “avtokratiya Amerikaga kelmoqda” degan qo‘rquv, ularning Amerika milliy identitetini dunyo sahnasida adolatli sardor sifatida tushunishlarini ham shubha ostiga oladi. Bu g‘oya, AQShda keng ommaviy axborot vositalarida e’tiborga sazovor bo‘lgan bir necha yangi kitoblarda, jumladan Madelin Olbraytning (2018) "Fashizm: ogohlikka chaqiruv" va Timoti Snayderning (2017, 2018) "Tiranniya haqida" va "Erkinlikka yo‘l" asarlarida namoyon bo‘ladi. Ushbu kitoblar AQSh tarixini va uning hozirgi holatini maqtasa, ular Amerika millatchiligining bir shaklini inkor etmaydi. Ikkala muallif ham Donald Tramp 2016-yilda prezident etib saylangandan beri AQShda ro‘y berayotgan siyosiy o‘zgarishlarni tashvish bilan ta’kidlaydi. Masalan, Olbrayt 2018-yilda NPRning "Fresh Air" dasturida kitobi haqida intervyu berar ekan, Tramp ma’muriyatining o‘zgarishlariga qanday hayratda qolgani haqida shunday degandi: 

"Shunday qilib, Amerika kutilganidan butunlay qarama-qarshi tarzda harakat qilmoqda. Muammo ham shunda. Amerika haqiqatan ham demokratik tamoyillarga, inson huquqlariga asoslangan, qiynoqni qabul qilmaydigan, demokratik jamiyatning jihatlarini zaiflashtirishni istamaydigan bir mamlakat sifatida ko‘rilgan va biz buning aksini qilib o‘zimizni to‘g‘ri yo‘lda tutmayapmiz va Amerika, erkin dunyoning sardori bo‘lgan edi — hozir o‘sha joy bo‘sh." (NPR, 2018).

Olbraytning millatchilik g‘ururi bu yerda ravshan ko‘rinadi: Amerika demokratiya va inson huquqlarini himoyachisi sifatida o‘zini namoyon qiladi va uning bu ishi “erkin dunyoning sardori” sifatida to‘g‘ri. Ammo har qanday millatchilik narrativida bo‘lgani kabi, bu tarixiy yoki geografik haqiqatni aks ettirishdan ko‘ra, mamlakatning dunyodagi roli va uning fuqarolari ushlashi va ilgari surishi kerak bo‘lgan qadriyatlar uchun siyosiy idealni ilgari surishga qaratilgan. Amerika istisnochiligi chuqur ildizlarga ega (Dittmer, 2005; Jansson, 2018), ammo Tramp va uning tarafdorlari tanqid qilishda ishlatadigan bu narrativning yangi iteratsiyalari ajralib turadi, chunki liberal demokratik me’yorlarning butun dunyo bo‘ylab chekinishi bilan bog‘liq kontekstda, shu jumladan an’anaviy ravishda liberal qadriyatlar markazlari sifatida ko‘rsatilgan joylarda ham shu tendensiya kuzatilmoqda. Ushbu qadriyatlarga sodiq bo‘lganlar uchun "Amerikaga avtoritarizm kelishi" haqidagi tasavvurning o‘zi ayniqsa qo‘rqinchli, chunki bu ularning Amerika milliy identifikatsiyasini jahon sahnasida adolatli sardor sifatida tushunishlarini shubha ostiga qo‘yadi. Liberal demokratik qadriyatlarni himoya qilishning hech qanday yomon joyi yo‘q, ammo so‘nggi paytlarda AQShga "kelayotgan" avtoritarizm haqidagi hikoyalar ko‘pincha liberal amaliyotlar olib kelayotgan Amerika tuprog‘i, tarixi va milliy o‘zligi uchun qandaydir "begona" ekanligini nazarda tutadi (Koch, 2017).

Ushbu narrativga murojaat qilish ko‘plab faollarga, Tramp ma’muriyatining siyosatlariga qarshi kurashishda yordam berdi. Ammo AQShning “banan respublikasi” bo‘lishi yoki Trampning “Afrika” diktatori sifatida tasvirlanishi bilan bog‘liq ayrim tanqidlar, Amerika liberalizmini himoya qilishni istaganlar uchun boshqa muammo tug‘diradi: ular nafaqat o‘zlari qiyinchilik tug‘dirayotgan ksenofoblik nuqtayi nazarni qayta tasdiqlashadi, balki AQShning mamlakat “zamonaviyligi” sababli noliberal siyosiy shakllarga immun tizimi qarshi turishga tayyor ekanligini ham ta’kidlaydilar. Avtokratlikni “boshqa” sifatida ko‘rsatish va AQShni axloqiy jihatdan ustun deb hisoblash, bu narrativlar Sharqshunoslik dunyoqarashini ilgari suradi, bu yerda avtokratik siyosiy konfiguratsiyalar asosan begona va “orqada qolgan” deb tasvirlanadi (Koch, 2017; Mazzarella, 2015; Turits, 2003). Avtoritarizmni boshqa joy sifatida belgilab, noliberalizmning muammosi kengaytirilgan maydonga cheklangan deb noto‘g‘ri taqdim etiladi, bu esa barcha siyosiy kontekstlarda mavjud bo‘lgan noliberal va liberal amaliyotlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Darhaqiqat, avtokratlik haqida hukmron narrativlar doimiy ravishda fikrlar tomonidan ta’sirlanib ketadi, bu esa keyingi bo‘limda zamonaviy, post triumfalist geosiyosatda liberal/noliberal dualizmining qiziqarli davomiyligi uchun muhim manba sifatida ko‘rsatiladi.

"Avtoritarizm"ni makoniy jihatdan belgilash

“Avtoritarizm”ni o‘rganish va muhokama qilishda, akademik va boshqa kontekstlarda, tahlil qilishda deyarli doim hududiy davlat — tahlil birligi hisoblanadi. Hatto bosim qilinsa ham ushbu siyosiy statik yondashuv, bu borada sharhlovchilar eng markazlashtirilgan siyosiy tizimlarda ham davlat hokimiyati davlat hududi ichida hech qachon bir xil bo‘lmasligini va turli fuqarolar tomonidan va turli vaqt davomida har xil his qilinishini tan olishga moyil bo‘lishiga qaramay saqlanib qolgan. Aks holda, avtoritar hukumatlar ba’zida erkinliklarning maxsus zonalarigacha ruxsat berishi mumkin, masalan Yaqin Sharq va Osiyoda kengaytirilgan Amerika universitetlari filiallari (Koch, 2014, 2016; Koch va Vora, yaqin kelajakda; Vora, 2018) ochilgandi.

Barcha davlatlar o‘z hududida demokratik va avtoritar amaliyotlar aralashmasini jamlaydi, bu holat ba’zida demokratiklik darajasiga hissa qo‘shishi, ba’zida esa yo‘q bo‘lishi mumkin, buni biz saylovlarda bo‘luvchi ayrim ovozlarning tanlab olinishi va boshqalarni chetga surish amaliyotida ko‘rishimiz mumkin. Agar shunday bo‘lsa, nega hukmron siyosiy qoliplar aniq bir hududlarga demokratiya va avtoritarizm tushunchalarini shunday mustahkam bog‘lab qo‘ygan? Qanday qilib liberal va sarob tasvirlar bizning aqliy xaritalarimizda bir-biriga shunday uzviy bog‘lanib qolgan? Ushbu savollarga kengroq javob sifatida aytish mumkinki, bu davlatlarga asoslangan aqliy xaritalarning saqlanib qolgani yoki "borliq tasavvurlari" bilan bog‘liq ijtimoiy va jismoniy olamlarni tushuntiruvchi borlig‘ini anglash usullariga borib taqaladi. Ushbu aqliy xaritalar keng turdagi amaliyotlar, normalar va an’analarga ko‘ra yaratiladi va tasdiqlanadi — ritorikali va moddiy (Gould, 1966; Tuan, 1975). Dunyoni bir qator liberal va noliberal bloklar tomonidan shunga o‘xshab tavsiflanish odati muayyan siyosiy apparatlar mavjudligi yoki yo‘qligi, shuningdek Amerika Qo‘shma Shtatlari Davlat departamenti yoki Birlashgan Millatlar Tashkiloti kabi institutlar tomonidan ishlab chiqilgan siyosiy protokollar orqali belgilanishi mumkin. Shuningdek, xalq tilida va ommaviy axborot vositalarida, masalan, "demokratiyadan chetga chiqayotgan" yoki "demokratiyaga o‘tayotgan" "davlat" haqida gapirilganda bu tushuncha o‘rtaga chiqadi. Bu holat ko‘proq rasmiy ravishda Freedom House kabi institutlar tomonidan har yili katalogga olinadi va xaritalashtiriladi, shuningdek, Hadenius va Teorellning (2007) "Avtoritar rejimlar haqida ma’lumotlar" kabi ilmiy ma’lumotlar bazalari tomonidan keng qo‘llaniladi hamda olimlar va siyosatchilar tomonidan foydalaniladi.

Barcha xaritalar singari, bu evristik vositalar ham dunyoni soddalashtirib ko‘rsatadi. Ular barcha hududiy davlatlarni ma’lum bir kategoriya bilan bog‘lab, yer yuzasini bir xil ranglar bilan tasvirlaydi va kodlaydi. Bu haqda yuqorida keltirilgan Freedom House va Radio Free Europe/Radio Liberty dan olingan ikki rasmda aniq ko‘rish mumkin. Bular "yagona" misollar emas; ular ma’lum bir tarzda bo‘lingan dunyoni tasavvur qilish usuliga katta ta’sir ko‘rsatadigan kengroq bir grammatikaning bir qismidek gap. Hududiy davlatni "liberal" yoki "noliberal" hukumat shakli ustunlik qilishi mumkin bo‘lgan tahlil birligi sifatida tasavvur qilish, yana bir aniq geosiyosiy tartibotni keltirib chiqaradi va uni qo‘llab-quvvatlaydi. Jon Agnyu (1994) va boshqa ko‘plab siyosiy geograflar davlatni tahlil birligi sifatida qabul qilish odati muammoli ekanligini ta’kidlaydilar, chunki bu davlat ichidagi, uning chegaralaridan tashqarida va fuqaro va fuqaro bo‘lmaganlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan turli boshqaruv amaliyotlarini e’tiborga olish hisobiga sodir bo‘ladi. Garchi biz hech bir rejim mukammal tarzda "demokratiya", "avtokratik" yoki ulardan o‘rta holat sifatida kiritilgan diskret tahlil kategoriyasiga mos kelmasligini tan olsak ham, hududiy kategoriya tuzoq sifatida siyosiy geografiyaga nisbatan essensializm nuqtayi nazaridan yordam beradi va siyosatning makoni joylashuvini tushunishni ko‘proq kuchsiz qilmay, balki o‘ta mukammallashtiradi. Agnyu tomonidan "hududiy tuzoq" atamasi tanqid qilinganidan so‘ng o‘tgan o‘n yilliklar davomida, xalqaro munosabatlar va siyosatshunoslik sohalaridagi olimlar davlat hokimiyatini qat’iy tarzda hududdan tashqarida o‘rganishga ko‘proq e’tibor qaratdilar va ba’zi hollarda davlatni tahlil qilishning foydali yoki zaruriy birligi sifatida qabul qilmaslikka e’tibor qaratishdi. Bunga misol sifatida ofshorlashtirish, kleptokratiya, ijtimoiy tarmoqlar va "chegaradan tashqari diktatorlar" bilan bog‘liq turli muammolarga bag‘ishlangan yangi tadqiqotlarni keltirish mumkin (masalan, Cooley va Heathershaw, 2017; Dalmasso va boshqalar, 2018; Diamond va boshqalar, 2016; Glasius, 2018a, 2018b; Tucker va boshqalar, 2017).

To‘g‘ridan-to‘g‘ri akademik nuqtayi nazardan statistik fikrni rad etish juda oson, lekin davlat umumbashariy makonni qanday taqdim etish, tashkil etish va boshqarish bo‘yicha katta va muhim ta’sir ko‘rsatishda davom etmoqda. Shuning uchun, so‘nggi paytlarda olimlar davlat hokimiyatining ko‘plab ifodalarini tushunishda sezilarli yutuqlarga erishsalar ham, eksterritorial yondashuvlar zamonaviy davlat hokimiyatining barcha jumboqlarini hal etish uchun yechim bo‘lmaydi. Biz davlatlar dunyosida yashaymiz va davlat institutlari ahamiyatga ega. Shuningdek, biz millatchilik narrativlari dominant bo‘lgan bir dunyoda yashaymiz, bu narrativlar nafaqat chuqur his etiladi, balki ko‘pincha "metodologik millatchilik" shaklida siyosiy sharhlarga kirib keladi (Chernilo, 2006; Koch, 2017). Ushbu atama davlatni tahlil qilishning birligi sifatida tabiiylikka oid odatiga binoan bo‘ladi, lekin biz uni shunday model sifatida ham ko‘rishimiz mumkin, bunda tahlilchilar o‘zlarining millatchilikka oid miflari va ideologik moyilliklarini aniqlamaydilar va ularni obyektiv haqiqatlar sifatida qabul qiladilar. Metodologik millatchilikni demokratiya va avtokratik tizimlar haqidagi tadqiqot ishlarida aniqlash qiyin bo‘lishi mumkin, chunki bular G‘arbda liberal g‘oyalarga juda yaqin bog‘lanib ketgan, bu nafaqat fuqarolarning faol ravishda qadrlashni o‘rganishlari kerak bo‘lgan me’yorlar sifatida, balki bu g‘oyalar ko‘pincha apriori universal qiymatlar sifatida faraz qilinadi (Koch, 2018b).

Avtoritarizmni oriyenttallashtirish

Metodologik millatchilikning unuttirilishi Yevro Amerika tarixining tanlab olingan qismi yoki o‘rganilishda yaqqol tarzda ko‘zga tashlanadi, bu tarix dahshatli mustamlaka zo‘ravonliklari, irqchilik, ijtimoiy va ekologik adolatsizlik bilan belgilanib qo‘yilgan (Hardt va Negri, 2000). G‘arbda bu tarix yaxshi tanilgan va jamoatchilik tomonidan muhokama qilinayotgan paytda, liberal sharhlovchilarning avtoritarizmni "va boshqalar" deb belgilashlari yanada ajablanarli holat. Biroq, men ta’kidlamoqchi bo‘lganim, ushbu zamonaviy sharhlar qadimiy identifikatsiya narrativining faqatgina bir iteratsiyasi bo‘lib, unda g‘arbiy davlatlar ratsional zamonaviylikning qal’asi sifatida ko‘riladi. Ushbu imperiyachilik ruhidagi narrativ g‘arbiy intellektuallar uchun "taraqqiyot"ni belgilovchi omil bo‘lib, uni qanday o‘rganish va yer xaritasida qanday joylashishini aniqlab beruvchi arbitr sifatida ko‘riladi. Bu imperial narrativ g‘arbiy intellektuallarni “taraqqiyot” tushunchasining ma’nosini belgilovchi arbitr sifatida joylashtiradi va uning qanday hisoblanishi va xaritada aks ettirilishi kerakligini aniqlaydi. Bu ayniqsa, “noliberal” deb belgilangan joylardagi aktorlar uchun muhim, chunki bunday xaritalar dunyoni faqatgina “aks ettirmaydi”, balki uni faol ravishda shakllantiradi. Masalan, Yevropa kolonializmi har doim madaniy farqlarga nisbatan o‘zining ustun qarashlarni tasdiqlovchi inson geografiyasi xaritalari bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu kolonializm go‘yoki ratsionallikka asoslangan ma’rifatchilik, noliberal boshqaruv shakllarini orqada qolish belgilari sifatida ochiqdan ochiq belgilab berdi. Sivilizatsiyaviy qarashlar — ratsionallik, ma’rifat va erkin iroda kabi, faqat Yevropa uchun xos — Fridrix Nitshe tomonidan keltirilgan bir izohda yaxshi tasvirlangan: (1996 [1887], p. 41) g‘arbiy "erkin inson" g‘oyasi, bu erkinlikni asosiy "qiymat mezoni" deb biladi va u: “U boshqalarga o‘z nuqtayi nazaridan qarab, hurmat yoki nafrat ko‘rsatadi.” Imperial geosiyosat, ushbu qarashlarga tayangan holda, liberal G‘arbni noliberal boshqa mamlakatlarga qarshi qo‘yib, harakatlar uchun muhim xarita sifatida xizmat qiladi: “Liberalizmning pedagogik-imperial impulsi — bu o‘z obraziga ko‘ra qayta shakllantirilgan dunyo tasavvuri — bu dunyoga aralashish imkonini berish orqali ochiq bo‘lishi orqali qo‘llab-quvvatlanadi.” (Mazzarella, 2015, p. 105).

Geosiyosiy tasavvurlar dunyoni liberal va noliberal hududlarga bo‘lishda faqat tasviriy emas: ular hal qilinishi zarur bo‘lgan muammoni nazarda tutadi. G‘arbiy markazdan boshlab, liberal noliberal tasavvur “gunohkor” hududlarni aniqlaydi, ular esa liberalizatsiyaga muhtoj deya tasvirlanadi. Misol uchun Freedom House tomonidan taqdim etilgan 1-xaritada ko‘rsatilgan joylar liberal aralashuvga muhtoj deyilgan, bu tahlil nafaqat missionerlik ruhiga to‘la, balki orqada qolganlarga taraqqiyot keltirish uchun mavjud bo‘lgan dasturiy rejalashtirishni asoslashga qaratilgan. Barcha bahslar kabi, ular “yozish, gapirish, tinglash va ma’noli harakat qilishga imkon beradi” (Ó Tuathail va Agnew, 1992, p. 193). Avtoritarizm va orqaga ketish o‘rtasidagi bog‘liqlik endi ochiqdan-ochiq kolonial bo‘lmaganidek, hatto shuni inobatga olgan holda, ilm-fan modernizatsiya va modernizm aslida dunyodagi eng yoqimsiz noliberal boshqaruv misollaridan ba’zilarini yaratganini isbotlab berdi (masalan, Bauman, 1989; Giddens, 1987; Rancière, 2006). Shu bilan birga, bugun avtoritarizm va modernizatsiya o‘rtasidagi yaqin bog‘liqlik doimo ko‘rsatib berilmoqda, chunki raqamli texnologiyalar bilan bog‘langan yangi shakldagi avtoritarizmni ilgari surayotgan avtokratlar va ularning mahoratli texnokratlari haqida xabarlar ko‘paymoqda. Ammo, avtoritarizm va oriyentalizm o‘rtasidagi munosabatlar hali ham chuqur o‘rnatilganligi sababli, g‘arbiy ekspertlar noliberal sardorlar va davlat amaliyotlarini tanqid qilganda, ko‘pincha ularning mamlakatlari hududiga “ozod bo‘lmagan” yoki “avtoritar” degan yorliqlarni yopishtirishadi.

Bu atamalar haqiqatan ham aniq bir vaziyatni tavsiflashi mumkin, ko‘plab demokratik bo‘lmagan kontekstlarda byurokratlar va fuqarolar "avtoritar" yorlig‘ining qo‘llanilishiga jiddiy qarshi chiqadilar. Bu norozilik ko‘pincha yorliqqa berilgan aniq ma’nodan ko‘ra, uning "orqada qolish" kabi haqoratli ma’nosi va siyosiy oqibatlari bilan bog‘liq. Aslida, avtoritarizmning oriyentallashuvi haqidagi kengroq tarix Krastyev va Xolmsning (2018) so‘nggi argumentini kontekstualizatsiya qilishiga yordam beradi: bugungi "noliberal inqilob" Markaziy va Sharqiy Yevropada "1989-yildan keyingi siyosiy transformatsiya G‘arbga "taqlid qilish"ni talab qiladi" degan taxminiy kutishlarga bo‘lgan "bo‘g‘ilgan dushmanlik" bilan bog‘liq. Albatta, post-sotsialistik hududdagi ko‘plab oddiy fuqarolar uchun 1990-yillarda o‘tkazilgan liberal islohotlar uzoq kutilgan o‘zgarishlarni anglatardi: ko‘k jinsilar endi kontrabanda emas edi va "Memorial" kabi fuqarolik jamiyati guruhlari endi noqonuniy emasdi. Biroq, boshqalar uchun G‘arbiy namunalar zarur o‘zgarishlar uchun yo‘l xaritasini belgilashi kerakligi g‘oyasi noqulay normativ majburiyatlarni keltirib chiqardi. Ularning normalarini qabul qilish yoki rad etishidan qat’i nazar, butun dunyo bo‘ylab demokratik davlatlar doimo G‘arbning imitatorlari sifatida ko‘riladi va ushbu “noadekvatlik hissi, pastlik, bog‘lanib qolishlik, yo‘qotilgan o‘zlik va majburlangan samimiylik hissiyotlarini” keltirib chiqaradi, chunki takrorlash G‘arbning dominant demokratik davlatlarining “muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligini baholash huquqiga” asoslanadi (Krastev va Holmes, 2018, p. 118).

Albatta, namuna olish va taqlid qilish kompleksi koloniya geosiyosatining asosi hisoblanadi va bu Aleksandr Soljenitsin Harvardda o‘tgan mashhur bitiruv nutqida buni unutmagan. U shunday degandi:

“Ammo ustunlikning ko‘rligi har qanday narsaga qaramay davom etadi va butun sayyoramizdagi keng hududlarning hozirgi G‘arbiy tizimlar darajasiga yetishi va rivojlanishi kerakligi haqidagi e’tiqodni saqlab qoladi, bu nazariy jihatdan eng yaxshisi va amalda eng jozibadoridir. Boshqa olamlar faqat vaqtincha (yovuz hukumatlar, og‘ir inqirozlar yoki o‘zlarining varvarligi va tushunmovchiliklari sababli) G‘arbning plyuralistik demokratiyasi yo‘lini qabul qilish va G‘arb hayoti tarzini qabul qilishdan to‘silgan. Davlatlar bu yo‘nalishda o‘z rivojlanishlari bo‘yicha baholanadi. Biroq, bu g‘oya G‘arbning boshqa olamlarning mohiyatini tushunmasligidan kelib chiqadigan tushunchadir, ularni G‘arbiy o‘lchov bilan o‘lchash xatosidan shunday bo‘lib qolgan. Sayyoramiz rivojlanishining haqiqiy tasviri butunlay boshqacha va bunday bo‘lishi ajablanarli ham emas; bizning bo‘lingan dunyomiz G‘arbiy yetakchi davlatlar va Sovet Ittifoqi o‘rtasida yaqinlashuv nazariyasini tug‘dirgan. Bu tasavvurni beruvchi nazariya, bu olamlarning bir-biriga o‘xshash rivojlanishi haqidagi haqiqatni e’tiborsiz qoldiradi. […] Bundan tashqari, yaqinlashuv boshqa tarafning nuqsonlarini qabul qilishni ham anglatadi va bu uncha ham maqsadga muvofiq emas” (Soljenitsyn, 1978).

Soljenitsinning so‘zlari, 40 yil oldin aytilganiga qaramay, bugungi kunda Markaziy va Sharqiy Yevropada hamda ko‘plab post-sovet davlatlarida tarqalayotgan g‘oya va tilga juda o‘xshashligi bilan juda o‘xshashdir. Bunday hollarda G‘arbiy ekspertlar va ularning bu davlatlardagi ittifoqchilari (yoki “takrorlovchilar”) paternalizmiga nisbatan aniq allergik reaksiyalari mavjud. Muhim jihati shundaki, bu allergik reaksiyalar asosan millatchilik dunyoqarashi asosida yotadi. Millatchi sardorlar va intellektuallar, masalan Soljenitsin, yangi “milliy” kelajaklar uchun o‘zlarining tasavvurlarini bayon qilganlarida, ular faqat xorijiy davlatlarni “import qilayotgan” yoki “nusxa olib” o‘tirishmayapti, balki o‘zlarining erkin irodalarini va suverenitetlarini ta’kidlab, mamlakatning o‘ziga xos milliy xususiyatlari, qadriyatlari yoki ehtiyojlariga e’tibor berayotganliklarini ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, millatchilik — bu post kolonial va post-sovet dunyosida g‘arbiy rivojlanish modellarini rad etuvchi asosiy ssenariydir. U "xitoycha xususiyatlarga ega sotsializm"dan Xitoyga, Hindiston Bosh vaziri Narendra Modining hind millatchiligidan Nursulton Nazarbayevning "Qozog‘iston yo‘li" yoki Viktor Orbaning Vengriyadagi "noliberal demokratiya"gacha bo‘lgan reja va ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.

Millatchilikning asosiy g‘oyasi millatlar dunyosida ajralib turish — zamonaviy hududiy davlat tizimi doirasida odamlarni o‘z identifikatsiyasiga bog‘lab, ularga faxr va butunlik hissini berishi bilan kuchlidir. Olimpiya harakatining hayratlanarli ta’siri shundan dalolatdir, ammo bu ko‘plab kundalik tajribalar, institutlar va tuzilmalar — rasmiy va norasmiy orqali ham namoyon bo‘ladi. Eng keng ma’noda, "millatchilikning payg‘ambarlari" bu "nafaqat shunchaki aholi bo‘lish, balki xalq bo‘lish" istagini qo‘llab-quvvatlaydi va shishiradi, "dunyoda tan olingan va hurmat qilingan inson" bo‘lishga intilishadi (Geertz, 1973, p. 237). Soljenitsinning 1978-yildagi nutqida milliy g‘ururni himoya qiluvchi ohang aniq seziladi. U SSSRning mukammal emasligini qattiq ta’kidlaydi, lekin chuqur milliy faxr hissi butun ma’ruzani qamrab oladi, shuningdek uning qochqinlikdagi hayoti va Rossiyaga qaytishi bilan bog‘liqdir. Shunday qilib, Krastev va Holms ba’zi Markaziy va Sharqiy Yevropa aholisining o‘zlarini qalloblar yoki ortda qolganlar deb his qilishlarini ta’kidlagan bo‘lsa-da, bu reaksiyalarni ifodalashda asosiy omil sifatida kuchli (ichki) millatchilik oqimining mavjudligini ta’kidlash muhimdir.

Bu va boshqa davlatlar sardorlari "avtoritar" va "noliberal" kabi belgilari nafaqat ortda qolish bilan bog‘liq ekanligini va balki, milliy g‘ururni haqorat qilishini hisobga olib, bu ta’riflarni qabul qilishmaydi. Shuningdek, bu belgilarning G‘arbning siyosiy aralashuvi uchun muhim asos bo‘lib xizmat qilishini ham inobatga oladi. Liberal demokratik normalarni qo‘llab-quvvatlaydigan institutlar va faoliyatlar bilan to‘la dunyoda Shimoliy Amerika va Yevropa davlatlari kimlar G‘arbiy standartlarga muvofiq yashayotganini va kimlar qoniqtirmayotganini baholash huquqiga ega ekanini oldindan belgilab olgandek ko‘rinadi. "Bu ma’noda, — ta’kidlaydilar Krastev va Holms (2018, s. 11), — imitatsiya suverenitetni yo‘qotishga o‘xshaydi." Suverenitetning buzilishi deb qabul qilinishi, liberal o‘sish va ortda qolish tushunchalariga asoslangan aralashuvdan kelib chiqadigan noqulaylik bilan bog‘liq. Bu jarayon, zamonaviy kolonial administratorlardan emas, balki hukumatlar, xalqaro tashkilotlar, NNT sektori, akademik doiralar va boshqa joylarda tarqalgan texnokratlar va intellektuallar uyushmasiga asoslangan. "Biz sizdan yaxshiroq bilamiz" degan paternalistik munosabat, ushbu munosabatlarning asosida yotadi, bu munosabat esa butun dunyo bo‘ylab odamlar va siyosatchilarda norozilik tug‘dirgan.

Ammo akademik bahsda mazkur paternalistik munosabat ko‘pincha demokratizatsiya tadqiqotlarining texnik xarakteri bilan yashirinadi. Demokratizatsiya tadqiqotlari doimo axloqiy geografiyaga asoslangan bo‘lib, unda liberal bo‘lgan narsa yaxshi, noliberal bo‘lgan narsa esa yomon deb ko‘riladi va bu tadqiqotlar deyarli har doim demokratiyaga progress sifatida teleologik nuqtayi nazardan qaraydi (aniq istisnolar bilan). Shu bilan birga, "demokratiya" yoki "demokratik konsolidatsiya" kabi atamalar, Roden (2015, s. 562) ta’kidlaganidek, "demokratizatsiya jarayonida jamiyatni yaxshilashni xohlaydigan yoki bu yo‘nalishda ishlaydiganlarning umid va orzular ro‘yxatiga" aylanishi mumkin. Demak, "Yaxshi" deb ataladigan hamma narsa demokratik konsolidatsiya umidlari bilan bog‘lanmoqda. Takrorlaymiz: tahlilchilarning liberal-demokratik qadriyatlarni himoya qilishida hech narsa "yomon" emas. Ammo ular umumbashariy makonni ideologik nuqtayi nazardan tasvirlab, demokratiyalar va ularning dushmanlari o‘rtasidagi bo‘linishga tabiiy deb qarashganida, liberalizm tarafdorlari bugungi kunda demokratiyaga tahdidlar shu normativ diskurs bilan bog‘liq ekanini unutish xavfiga duch keladilar. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, liberallar kimning liberal, kimning esa noliberal ekanini baholashga e’tibor qaratganida, ularning raqiblari esa muhokama shartlarini o‘zgartirishga va bunday hukmlar chiqarish huquqlarini savol ostiga qo‘yishga harakat qiladilar.

Post-triumfalistik geosiyosat

Zamonaviy liberal va noliberal bo‘linish, liberal-demokratik "men"lar va avtoritar "boshqalar" o‘rtasidagi dunyoni aks ettirishdagi qiziqarli jihat shundaki, bu tasavvur mutlaqo bir tomonlamadir. Bu xaritalarda nafaqat avtoritar deb belgilangan joylar sirli qilinadi, balki nodemokratik davlatlarning siyosiy sardorlari ham asosan AQSh, boshqa liberal-demokratik davlatlar va turli prodemokratik NNTlar hamda xalqaro tashkilotlarning siyosiy asoslarini harakati sifatida belgilovchi axloqiy pozitsiyalarda ishtirok etishga qiziqish bildirmaydilar. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, demokratik spektrning bir uchida o‘zini joylashtirganlar butun dunyoda demokratiya qurishni jadal tarafdorlik qilganlarida, spektrning boshqa uchida bo‘lganlar odatda har qanday avtoritar ideologiyani ilgari surishga qiziqish bildirmaydilar. Bu, Sovuq urush davrining geosiyosatidagi satellit davlatlar davri emas, balki avtoritar rejimlar va ularning tarafdorlari yanada muayyan maqsadlarga, global tartib o‘rnatish va o‘z dasturlarini amalga oshirish imkonini beradigan do‘stona rejimlar yaratishga qaratilgan davrdir. Bu maqsadlarni amalga oshirishda ularga jiddiy moliyaviy yoki siyosiy to‘siqlar tug‘dirmasligi kerak.

Masalan, Rossiyada Lukan Vey (2016, s. 69) qat’iy ta’kidlaydi: "suveren demokratiya" tushunchasi va Putinning "g‘arbga qarshi g‘azabli ritorikasi" ko‘proq G‘arbning kutilayotgan aralashuviga qarshi qaratilgan, demokratiyaga emas. Shunga o‘xshash tarzda, Endryu Natan (2015, s. 157) Xitoyning tashqi siyosati xalqaro kontekstni "rejim turiga nisbatan neytral" qilishga qaratilganligini va ma’lum bir "missiyaga asoslangan impuls" asosida harakat qilmasligini ta’kidlaydi. 2016-yildagi AQSh saylovlari paytida kuzatilgan rus kiberhujumlari misolida ham shuni kuzatsak bo‘ladi; bu yerda maqsad avtoritar davlat tasvirida yangi joy yaratish emas, balki raqiblarni sezilarli darajada zaiflashtirish va o‘z manfaatlarini ilgari suradigan do‘stlarni ilgari surishdir. Bundan tashqari, bu rejimlar tobora neoliberalcha usulda harakat qilishadi: ular istalgan mamlakatdan yollanma ishchilar va malakali mutaxassislarni jalb etmoqda, faqatgina kerakli ko‘nikmalarga ega bo‘lishsa bo‘ldi. Yaqinda Birlashgan Arab Amirliklaridagi Project Raven kiber josuslik dasturi haqida olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki; bu dastur doirasida AQSh Milliy xavfsizlik agentligida ilgari ishlagan ko‘plab amerikaliklar rejimning muxolifatchilari, huquq himoyachilari, olimlari va boshqa taxminiy tanqidchilar ustidan kuzatuv olib borishgan va keyinchalik "dasturlari"ga hujumlar uyushtirishgan (Bing va Schechtman, 2019). Bugungi kunda avtoritar sardorlar shunday shartnoma asosida ishlashni qulay qilib, ichki va tashqi siyosiy muhitni do‘stona saqlashga intilishmoqda, ularning avtoritar hokimiyatni mustahkamlashga bo‘lgan yondashuvi ancha opportunistik, tarmoqqa yo‘naltirilgan va individualizatsiyalangan bo‘lib, bu esa boshqa mamlakatlardagi to‘liq siyosiy tizimlarni nusxalashning satellit modeli bilan solishtirganda keskin farq qiladi.

Avtoritar liderlarning bir xil turdagi izchil dunyoqarash bilan shug‘ullanishiga oid noto‘g‘ri tasavvuri ko‘p jihatdan Sovuq urush davridagi geosiyosiy fikr merosidan kelib chiqadi. O‘sha davrda deyarli barcha siyosiy voqealarni birlashtiruvchi ideologik birikma ikki tizimli raqobat tushunchasi bo‘lib, bu AQSh va SSSR rahbarlarining o‘zlarini dunyoni o‘zlariga mos qilib qayta shakllantirish istagini ochiq bayon etishlari bilan kuchaytirilgan va haqiqatan ham buni amalga oshirish uchun qadamlar qo‘yilgan. Sovuq urush davridagi geosiyosatning meta narrativining qulashidan so‘ng, triumfalistik G‘arb o‘zining missiyaviy yondashuvidan voz kecholmadi: chunki ularga demokratiyalar qurish zarur edi! Biroq post-sovet dunyosidagi aksariyat siyosiy liderlar endi o‘z siyosiy-iqtisodiy tizimlarini chegaralaridan tashqarida tarqatishning axloqiy imperativi bilan tashqi siyosat kun tartibini belgilamayapti. Shunday qilib, global liberal va noliberal bo‘linish haqidagi narrativlar bir tomonlama fe’l-atvorga ega: G‘arbiy kuzatuvchilar avtoritar liderlar va ularning tarafdorlari siyosatiga shunday ideologik niyatlarni yuklaganlarida, Sovuq urush davridagi ideologik geosiyosatga asoslangan umidlarni o‘zlariga tegishli deb hisoblaydilar, bu esa avtoritar liderlar nimani va nega qilishayotganini tushuntirishda deyarli yordam bermaydi. Demokratiya qurish ko‘plab xalqaro tashkilotlar va AQSh tashqi siyosatining asosiy vazifasi bo‘lib qolsa-da (hatto "Tramp davrida" ham), avtoritarizm qurish avtoritar liderlar tomonidan ochiq doktrina sifatida qabul qilinmaydi. Aksincha, ular ko‘proq opportunistik tarzda harakat qiladilar, Sovuq urush tugagach bir qutbli va nodemokratik davlatlar hamda aktorlarga nisbatan dushmanona bo‘lgan jahonshumul tartib doirasida faoliyat olib borish uchun imkoniyatlar izlaydilar (Cooley, 2015; Nathan, 2015; Way, 2016).

Liberal g‘alabaning bir tomonlama tabiati tarixiy kontekstdan yiroq bo‘lish tendensiyasiga ega. So‘nggi yillarda ko‘plab asosiy sharhlovchilar, AQShning tashqi siyosatida demokratiya me’yorlari va liberal g‘oyalarining 1970-yillardan boshlab qanday ahamiyatga ega bo‘lganini tan olishmaydi. Bu g‘oyalar xalqaro muassasalarga, yangi va eski bo‘lishidan qat’i nazar, kirib kelib bo‘lgan. Buning o‘rniga, sharhlovchilar liberal qadriyatlarining "abadiy" xronologiyasini nazarda tutishga moyil, ayniqsa AQShda millatchilik narrativiga e’tibor beradiganlar, ular demokratiyaning poydevori va yaxshilik kuchi sifatida ko‘radilar. Yuqorida keltirilgan Madelin Olbraytning sharhlari buni yaxshi misol qilib keltiradi. Albatta, David Harvey (2009, sahifa 8) ta’kidlaganidek, bu ritorikani "ichki mamlakatda avtoritar neo fashizmning va xorijdagi militaristik imperializmning kamtarona niqobi" sifatida chetga surib qo‘yishga kuchli bir intilish mavjud. Biroq, u shuni ta’kidlaydiki, bunday yondashuv amerikaliklarning katta qismidagi bu ideallarga haqiqiy sodiqlikni noto‘g‘ri tushunishga olib kelishi mumkin. Ular "dunyodagi yaxshilik"ni keng qo‘llab-quvvatlaydilar: yordam va boshqa ideologik jihatdan motivlangan aralashuvlar o‘z o‘rnida muhim bo‘lmasligi yoki yomon rejalashtirilishi mumkin, lekin ularni faqatgina murakkab rejalarning ritorik pardasi sifatida hisobga olish mumkin emas (Harvey, 2009, sahifa 8). Liberal va/yoki demokratik dasturlarni ilgari surishda ishtirok etayotgan turli subyektlar turli xil motivlarga ega bo‘lishadi — ba’zilari idealistik, ba’zilari esa shaxsiy manfaatlarga asoslangan va hatto odamlar o‘zlarining motivlariga ko‘ra har xil yo‘llar bilan harakat qilishadi, bu esa o‘sha odamlarni ajratishni deyarli qiyinlashtiradi.

Bu xilma-xil aktorlarni birlashtiruvchi umumiy bog‘liqlik, bo‘lib ham AQShda, millatchilik g‘oyalariga kuchli sodiqlikdan kelib chiqadi. Haqiqatan ham, erkinlik va erkinlik evangelizatsiyasi — zamonaviy Amerika millatchiligining eng barqaror mavzularidan biridir (Conroy-Krutz, 2015; Jansson, 2018). Davlatning beqiyos liberal xususiyatlarga ega ekanligi haqidagi tasavvur — bu millatchilikka oid nuqtayi nazardir; bu ko‘proq haqiqat emas, balki biz, AQSh fuqarolari sifatida, kim ekanimiz va nimani qadrlashimiz haqida orzu qilingan bir afsonadir. Boshqa mamlakatlarda ham parallel afsonalar mavjud va davlat fikri hanuzgacha hukmron bo‘lgan dunyoda, millatchilik ma’lum bir siyosiy maqsadlarga odamlarni jalb qilishda qudratli kuch bo‘lib qolmoqda.

Biroq, AQShni boshqalardan ajratib turadigan narsa — bu millatchilik afsonasining Ikkinchi jahon urushidan keyin aralashuv dasturlariga qanday qilib singdirilganidir. Agar shunga o‘xshagan qarama-qarshiliklar va narrativdagi buzilishlarni hisobga olmasak, manixeyizm dunyoqarashi ko‘plab oddiy amerikaliklarning kuchli ishonchi bilan tutingan g‘oyasidir. Bu o‘zini tasdiqlovchi va (ko‘pincha) nasroniylik diniga oid adolati sifatida kuchli narrativ bo‘lib, milliy "men"ini "qutqaruvchi yoki qidiruvchi, yaxshilik farishtasi, himoya qiluvchi, oqlovchi, madaniylashtiruvchi, to‘xtatuvchi va asrovchi" sifatida taqdim etadi. Qutqaruvchi — bu "zo‘ravonlikka qarshi qurbonlikning asosidir" (Mutua, 2001, sahifa 204).

Lekin bu kontekstdagi "qurbonlar" kimlar? Demokratiya yoki liberal qadriyatlarni ilgari surish orqali kimlarni qutqarishmoqda? Qutqarishga muhtoj bo‘lganlar, nihoyat bizning barchamiz qutqaruvga muhtojmiz, lekin men "post-triumfalistik geosiyosat" deb atayotgan davrda, xalqaro demokratiyaning pasayishi haqida tashvishlanayotgan liberallar odatda muayyan ozchiliklar, qochqinlar va siyosiy dissidentlarni ajratib ko‘rsatishga moyil va bu guruhlar bu diskursda eng asosan "qurbon" sifatida ko‘rsatiladi. Ro‘yi rost qilib aytganda: bu guruhlar haqiqatan ham irqchilar, ksenofoblar, ayollarga qarshi kurashchilar va boshqa noliberal demagoglar hokimiyat tepasiga kelganda jiddiy tahdidlarga duch kelmoqdalar. Biroq, achinarli haqiqat shundaki, bu odamlar odatda eng liberal sharoitlarda ham zulmga duch kelishadi. Ushbu liberal kosmopolitizmga intilishdan voz kechish uchun sabab emas, lekin liberal tanqid millatchilik afsonasini mobilizatsiya qilganda zararli bo‘lishi mumkindir, chunki u noqulay haqiqatlarni, shuningdek, demokratik davlatlar o‘z chegaralaridan tashqarida mutlaqo nodemokratik siyosatlarni amalga oshirgan ko‘plab tarixiy holatlarni inkor etadi. Biroq, millatchilik fiksiyalari zamonaviy demokratik davlatlardagi liberal ideologiya tarafdorlari uchun qulay va osonlik bilan olingan. Ular, shuningdek, biron yaxshi bajarilgan ishni tasvirlashganida, tasalli beruvchilardan bo‘ladi, garchi ilmiy izlanishlar ko‘rsatganidek, liberalizm hech qachon haqiqatan ham "g‘alaba qozonmagan", chunki demokratiya 1970-80-yillarda Janubiy Amerikada va 1990-yillarda Yevrosiyoda to‘satdan xaritalarga kiritilgan. Shuningdek, biz demokratiya xaritalarimizni statik deb o‘ylamasligimiz kerak, chunki o‘sha me’yorlar yo‘q qilinmoqda va "demokratik dekonsolidatsiya" joylashuv va avlodlar bo‘yicha davom etmoqda (Howe, 2017; Krastev and Holmes, 2018; Rampton and Nadarajah, 2017; Rupnik, 2018).

So‘nggi besh yilda demokratiyaning pasayishi haqidagi ko‘plab maqolalar liberal-demokratik g‘oyalarning endi global norma sifatida o‘z-o‘zidan qabul qilinmayotganini anglanishini ochiq aks ettiradi. 1990-yillardagi Sovuq urushdan keyingi triumfalizmga qarshi, biz endi post triumfalist geosiyosat davrida turibmiz. Biroq, noliberal ekspansiyalar haqidagi liberal bezovtalik yangi bir dissensus — ilgari mavjud bo‘lmagan qarama-qarshilikni aks ettirmaydi. U haqiqatan ham har doim mavjud edi. Aslida, u doimo mavjud bo‘lgan. Aksincha, bizning post triumfalistik davrimiz global normalarni inkor etishning xalqaro siyosatning ajralmas qismi ekanligini tan olish bilan xarakterlanadi va liberal qadriyatlarga sodiqlik doimiy ravishda yaratilishi kerak, u faqat Fukuyamaning “tarixning oxiri” haqidagi romantikasida bo‘lgani kabi, o‘z-o‘zidan bo‘lib ketmaydi. Biroq, sovuq urush geosiyosati kabi, bu post triumfalistik davr ham "avtoritar" yoki "demokratik" sifatida tasniflanishi mumkin bo‘lgan hududlar bilan dunyo xaritasini taqdim etuvchi o‘xshash dualizmga ega. Bu geosiyosiy tasavvurning qarama-qarshi "birliklari" siyosiy-iqtisodiy tizimlardan ko‘ra, ko‘proq siyosiy-institutsional tizimlaridir. Ushbu xalqaro tartibning birlashtiruvchi elementi bo‘lmish motivatsion drama hali ham davlatlar bilan to‘ldirilgan xarita atrofida aylanadi. Agar bu an’anaviy liberal demokratiyaning poydevori sifatida tan olingan davlatlar ichidagi siyosiy masalalar bo‘lsa yoki uning yangi tarafdorlari o‘rtasida bo‘lsa, liberal tanqid post triumfalistik geosiyosatda noliberal boshqaruvni doimiy bir joyda emas, balki boshqa joyda joylashgan deb tasavvur qilinishga moyil.

Bunday shakllangan borliqni dunyoqarashni hududiy jihatdan cheklangan deb tanqid qilish oson, chunki u kundalik hayotimizning oddiy haqiqatlarini e’tiborga olmaydi. Ammo geosiyosiy tasavvur har doim noaniqliklarni qabul qilishga emas, balki ularni yo‘q qilishga qaratilgan bo‘lgan. Essensializm aynan shuning uchun jozibador-ki, u murakkab dunyoni qulay va samarali narsalarga soddalashtiradi. Shuning uchun liberal va noliberallarga bo‘linish geosiyosiy tasavvurda juda jozibador bo‘lib qolmoqda, bu esa Madelin Olbrayt kabilarning ishlari, Radio Yevropa Ozodlik/Radio Ozodlik va Freedom House xaritalari bilan mustahkamlanmoqda, ularni ushbu maqolaning boshida eslatib o‘tgan edik. Joan Sharp (2000, p. xvi) ta’kidlaganidek, "so‘zlar va atamalarni tanlash siyosati ochiqlanishi kerak", chunki "bir joy yoki odamni tavsiflashda har doim qabul qilinishi mumkin bo‘lgan so‘zlar va iboralar tanlovi mavjud". Qanday so‘zlarni tanlashimizdan qat’i nazar, olimlar, sharhlovchilar va demokratiya tarafdorlari bu atamalar millatchilik afsonalari yoki ideologik farazlarni o‘z ichiga olmayaptimi yoki ular murakkabliklarni aniqlash uchun aniq vositalar sifatida ishlatilishi mumkinmi yoxud faqat geografik noaniqliklarni yutib yuboruvchi kuchsiz qurollar sifatida qolmoqdami, shular ustida bosh qotirishlari zarur.

Manbalar

Agnew, Jon. (1994). Hudud tuzog’i: Xalqaro munosabatlar nazariyasining geografik farazlari. Xalqaro Siyosiy Iqtisodiyot Sharhasi 1 (1): 53-80.

Agnew, Jon. (2003). Geopolitika: Jahon siyosatini qayta ko’rib chiqish. Nyu-York: Routledge.

Albright, Madeleine. (2018). Fashizm: Ogohlantirish. Nyu-York: Harper.

Barber, Benjamin. (1969). Totalitarizmning tushunchaviy asoslari. Carl Friedrich, Michael Curtis va Benjamin Barber (tahr.) ichida, Totalitarizmni kontekstdan ko’rish: Uch qarash. Nyu-York: Praeger, 3-52.

Bauman, Zymunt. (1989). Zamonaviylik va holokost. Ithaca: Cornell University Press.

Belcher, Oliver va Lauren Martin. (2013) Yopiq eshiklarning etnografiyalari: AQSh immigratsiya va harbiy institutlarida ochiqlik va yopilish tushunchalarini tasavvur qilish. Area 45 (4): 403-410.

Bing, Christopher va Joel Shecthman. (2019). Maxfiy hisobot: BAAning AQSh yollanma askarlaridan iborat yashirin xaker jamoasi ichida (30-yanvar). Reuters. Olingan manzil: https://www.reuters.com/article/us-usaspying-raven-specialreport/special-report-inside-the-uaes-secret-hacking-team-of-u-s-mercenaries-idUSKCN1PO19O

Carothers, Thomas. (2002). O’tish paradigmasining tugashi. Demokratik jurnali 13 (1): 5-21.

Chambers, Peter. (2018). Chegarani himoya qilish: Siyosat sohilari, adolat ufqlari. Nyu-York: Routledge.

Chernilo, Daniel. (2006). Ijtimoiy nazariya metodologik millatchilik: Mif va haqiqat. Yevropa Ijtimoiy Nazariya Jurnali 9 (1): 5-22.

Conroy-Krutz, Emily. (2015). Xristian imperializm: Erta Amerika Respublikasida dunyoni o’zgartirish. Ithaca: Cornell University Press.

Cooley, Alexander. (2015). Demokratik me’yorlarga qarshi kurash. Demokratik jurnali 26 (3): 49-63.

Cooley, Alexander va J. Heathershaw. (2017). Chegaralar orasidagi diktatorlar: Markaziy Osiyodagi qudrat va pul. Nyu-Xeyven: Yale University Press.

Cresswell, Tim. (2005). Axloqiy geografiyalar. David Atkinson, Peter Jackson, Davide Sibley va Neil Washbourne (tahr.) ichida, Madaniy geografiya: Muhim tushunchalar uchun tanqidiy lug’at. Nyu-York: I.B. Tauris, 128-134.

Dalby, Simon. (1990). Ikkinchi Sovuq Urushni yaratish: Siyosat nutqi. Londra: Pinter.

Dalmasso, Emilia, Adele del Sordi, Marlies Glasius, Nicole Hirt, Marcus Michaelsen, Abdulkader Mohammad va Dana Moss. (2018). Aralashuv: Ekstraterritorial avtoritar qudrat. Siyosiy Geografiya 64: 95-104.

Diamond, Larry. (2008). Demokratiya ruhi: Butun dunyo bo’ylab erkin jamiyatlarni qurish uchun kurash. Nyu-York: Times Books.

Diamond, Larry, Marc Plattner va Christopher Walker. (2016). Avtoritarizm global tus olmoqda: Demokratiyaga tahdid. Baltimor: Johns Hopkins University Press.

Dittmer, Jason. (2005). Kapitan Amerikanning imperiyasi: Identitet, ommaviy madaniyat va 11-sentabrga oid geopolitikalar haqida mulohazalar. Amerika Geograflar Assotsiatsiyasi yilliklari, 95 (3): 626-643.

Dittmer, Jason. (2010). Ommaviy madaniyat, geopolitika va identitet. Lanham: Rowman & Littlefield.

Folkenflik, David. (2018). NPRga oq tanli supremacist Jason Kessler bilan intervyu uchun tanqid. (13-avgust) Milliy Ommaviy Radio. Olingan manzil: https://www.npr.org/2018/08/13/638102276/npr-criticized-for-interview-with-white-supremacist-jason-kessler

Freedom House. (2018). Dunyo bo’ylab erkinlik 2018: Demokratik inqiroz. Freedom House. Olingan manzil: https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2018

Fukuyama, Francis. (1992). Tarixning oxiri va oxirgi odam. Nyu-York: Free Press.

Geertz, Clifford. (1973). Madaniyatlarni talqin qilish: Tanlangan insho. Nyu-York: Basic Books.

Giddens, Anthony. (1987). Millat, davlat va zo’ravonlik. Berkle: Kaliforniya Universiteti Press.

Glasius, Marlies. (2018a). Ekstraterritorial avtoritar amaliyotlar: Bir asos. Globalizatsiyalar 15 (2): 179-197.

Glasius, Marlies. (2018b). Avtoritarizm nima… va nima emas: Amaliyot nuqtai nazari. Xalqaro Munosabatlar 94 (3): 515-533.

Grojec, Wojtek va Carlos Coelho. (2018). Avtoritarizm qanday trendga ega (23-avgust). Radio Ozodlik. Olingan manzil: https://www.rferl.org/a/how-autocracy-is-trending-again/29449280.html

Gould, Peter. (1966). Aql xaritalari haqida. Ann Arbor: Michigan Universiteti.

Hadenius, Axel va Jan Teorell. (2007). Avtoritarizmga yo’llar. Demokratik jurnali 18 (1): 143-157.

Hale, Henry. (2005). Rejim tsikllari: Demokratik, avtoritar va inqilobiy jarayonlar post-Sovet Yevrasida. Jahon Siyosati 58 (1): 133-165.

Hale, Henry. (2016). Sovet Ittifoqi qulagandan 25 yil o’tib: Nima noto’g'ri ketdi? Demokratik jurnali 27 (3): 24-35.

Hardt, Michael va Antonio Negri. (2000). Imperiya. Kembrij: Harvard Universiteti Press.

Harvey, David. (2009). Kosmopolitizm va erkinlik geografiyalari. Nyu-York: Kolumbiya Universiteti Press.

Hoffman, Bert. (2018). "Avtoritar birdamlikdan" ko’ra ko’proq: Kuba sosialistlarining xalqaro hamkorlik survival paketi. Tayvan Demokratiyasi jurnali 14 (1): 117-139.

Howe, Paul. (2017). Normalar zaiflashuvi va demokratik dekonsolidatsiya. Demokratik jurnali 28 (4): 15-29.

Jansson, David. (2018). O’ldiruvchi istisnolar, yoki, axloqiy super kuchdan yoki harbiy super kuchdan bosim ostida qolishni xohlaysizmi? Siyosiy Geografiya 64: 83-91.

Johnson, Corey va Reece Jones (2018). Melillada chegarani amalga oshirishning biopolitikasi va geopolitikasi. Territoriya, Siyosat, Hukumat, 6 (1): 61-80.

Kagan, Robert. (2015). Geopolitikada yuk. Demokratik jurnali 26 (1): 21-31.

Koch, Natalie. (2014). Oliy ta’limning o’zgaruvchan geopolitikasi: Qozog’iston, Saudiy Arabistoni va boshqalarda elita universitetlarini xalqaro qilish. Geoforum 56: 46-54.

Koch, Natalie. (2016). Biz tadbirkor akademiklar: "Illiberal" davlatlarda globalizatsiyalangan oliy ta’limni boshqarish. Territoriya, Siyosat, Hukumat 4 (4): 438-452.

Koch, Natalie. (2017). Avtoritarizmni oriyentallash: Tramp saylovi va prezidentligi munosabati bilan amerikaliklarning ommaviy reaksiya narrativlari. Siyosiy Geografiya 58: 145-147.

Koch, Natalie. (2018a). Spektakl geosiyosat