Qisqa mazmuni

Peter Finke va Martin So‘kefeld tomonidan yozilgan "Antropologiyada o‘zlik" nomli ushbu matn zamonaviy antropologiyadagi markaziy, ammo munozarali "identity" tushunchasining keng qamrovli sharhini taqdim etadi. Mualliflar ta’kidlashicha, yetarli darajada tahliliy aniqlik yo‘qligi va modalikda ayblanishiga qaramay, atama ijtimoiy hodisalarni tushunish uchun muhim bo‘lib qolmoqda.

Matnda o‘zlikning asosiy jihatlari, jumladan, shaxsiy va jamoaviy o‘zlik o‘rtasidagi munosabatlar o’rganiladi. O‘zlikning turli belgilari (masalan, etniklik, din, jins va ijtimoiy sinf) va interseksionallik tushunchasi muhokama qilinadi. Bu esa o‘zlikning turli jihatlari o‘zaro ta’sirda ekanligi va ularni alohida tahlil qilib bo‘lmasligini ta’kidlaydi. O‘zlik nafaqat tasnif va toifalar masalasi, balki ijtimoiy o‘zaro ta’sirda shakllanadigan jarayon va amaliyot sifatida ham qaraladi.

Sharhning asosiy mavzusi o‘zlikning hokimiyat va siyosat bilan uzviy bog‘liqligidir. O‘zlik har doim ierarxik kontekstlarda sodir bo‘lishi va u har doim ham erkin tanlov masalasi emasligi, ko‘pincha odamlarga, ayniqsa ozchilikka mansub bo‘lganlarga majburan singdirilishi ta’kidlanadi. Matnda o‘zlik siyosatining ikki jihati farqlanadi: o‘zlikka "asoslangan" siyosat (huquqlarni talab qilish yoki tan olish uchun safarbarlik) va ma’lum bir o‘zlikka "yo‘naltirilgan" siyosat (masalan, farqlarni istisno qilish orqali milliy o‘zlikni bir xillashtirish). Davlatlar o‘zliklarni qayd etish va institutsionalizatsiya qilishda muhim rol o‘ynaydi, o‘zliklarni huquq va majburiyatlar bilan bog‘laydi hamda siyosiy qamrab olish yoki istisno qilish jarayonida aniqlash uchun foydalanadi. Bunday siyosatga millatchilik misol qilib keltiriladi.

Ushbu nazariy holatlarni yoritish uchun matnda ikkita tematik tadqiqot keltirilgan: birinchisi Germaniyadagi alevitlarning o‘z madaniy-diniy o‘zligini tan olish uchun kurashi, farq va o‘xshashlik dialektikasini, interseksionallikni va o‘zlikdan jamoaviy harakat vositasi sifatida foydalanishni namoyish etadi. Ikkinchi tadqiqot O‘rta Osiyodagi, avvalambor Buxorodagi o‘zbeklar va tojiklar o‘rtasidagi o‘zlik munosabatlariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda davlat siyosati (jumladan, sovet va postsovet davri siyosati) qanday qilib mahalliy o‘zlik tushunchalari ko‘proq hudud va ijtimoiylashuv bilan bog‘liq bo‘lgan sharoitda aniq etnik toifalarni belgilashga harakat qilgani ko‘rsatiladi.

Shu tariqa, matn antropologiyada o‘zlik tushunchasi murakkab, kontekstga bog‘liq va dinamik hodisa ekanini, u hokimiyat tizimlari, tasniflash amaliyotlari va davlatning tegishlilik hamda o‘z-o‘zini aniqlashni boshqarishga qaratilgan sa’y-harakatlari bilan chuqur bog‘liqligini ko’rsatib beradi.

Tarjimon: Javohir Nematov

Maqolaning asl nomi: Finke, Peter, and Martin Sökefeld. "Identity in anthropology." The international encyclopedia of anthropology (2018): 1-13.

Antropologiyada O‘zlik

Piter Finke¹ va Martin Sökefeld²
¹Zurix universiteti, Shveysariya
²Lyudvig Maksimilian universiteti, Myunxen, Germaniya

O‘zlik[1] bugungi antropologiyada muhim tushunchalardan biridir, biroq u ko‘plab noaniqliklarga ham to‘la. Bir tomondan, u ham yangi ham eski, ayrimlar uni hatto eskirgan tushuncha deb atashadi. Boshqa tomondan esa, u har yerda uchraydi, o‘z-o‘zidan tushunarli tuyuladi, lekin shu bilan birga juda bahsli bo‘lib, zamonaviy trendlarga ergashgan va tahliliy aniqlikdan yiroq degan tanqidlarga ham duch keladi. Bu tushuncha antropologiyada ayniqsa 1970-yillardan boshlab mashhurlikka erishgani sabab nisbatan yangi sanalsada, biroq uning ortida yotgan asosiy masala — ya’ni biz kimligimiz va boshqalar bilan qanday ijtimoiy, madaniy va biologik munosabatdaligimiz — antropologik savollar bilan qadimdan bog‘langan. O’zlik tushunchasining aynan shu ommaviyligi va ko‘p ma’noliligi sabab u inson xulqi va ijtimoiy munosabatlardagi tushuntirib bo‘lmaydigan narsalarni yashiruvchi bir “qora quti”ga aylangan, degan fikrlar ham mavjud (Brubaker va Cooper 2000).

Keling, avvalo tanqiddan boshlasak. Antropologiyadagi ko‘plab tushunchalar singari, o‘zlik ham boshqa fan sohalari, xususan sotsiologiya va psixologiya bilan umumiy bo‘lgan tushuncha bo‘lib, shu bilan birga keng jamoatchilik orasida ham mavjud bo‘lgan kundalik ma’nolarga ega. Bu holat ijtimoiy fanlarga xos bo‘lgan, Entoni Giddens (1976) “ikki tomonlama talqin” deb atagan holatni eslatadi. Ya’ni biz o‘z tushunchalarimizga yakka egalik qilmaymiz, balki ularni ommaviy va siyosiy diskurslar bilan bo‘lishishga majburmiz. Biroq kundalik til va ommaviy nutqda ko‘pincha akademiyada allaqachon rad etilgan yoki ma’nosi mutlaqo o‘zgartirilgan tushunchalar ustunlik qiladi. Bundan tashqari, shaxsiyat, o‘zlik, shaxsiylik va individuallik kabi o‘zaro bog‘liq tushunchalar orasidagi aniq chegaraning yo‘qligi ham chalkashliklarni keltirib chiqaradi. Bu tushunchalarning har biri antropologiyada o‘ziga xos ma’no va tadqiqot an’analariga ega (qarang: Bloch 2011). Tanqidchilar, shuningdek, o‘zlik tushunchasi bizga go’yo biz kimligimizni belgilab berishi sabab, tushunchaga xos statik, o’zgarmas tasavvurlar shakllantirishini ham muammo sifatida ko‘rsatishadi. Shu sababli, ayrim tadqiqotchilar bu hodisaning jarayonli tabiatini yaxshiroq ifodalash uchun identifikatsiya atamasidan foydalanishni taklif qilishadi (masalan, Brubaker va Cooper 2000).

Ushbu matn faqat atamani almashtirish orqali mavjud muammoni hal qilib bo‘lmasligini ta’kidlaydi. “O‘zlik” tushunchasi tahliliy jihatdan ba’zi zaifliklarga ega bo‘lishi mumkin, biroq u baribir ijtimoiy fanlarning markazida turgan aniq yoki o‘xshash hodisalarga ishora qiladi. Tushunchaning go‘yoki noaniqligi — ya’ni uning bir vaqtda suyuqlik (o‘zgaruvchanlik) va uzluksizlikni nazarda tutishi — aynan ana shu hodisalarni tushunishda aslida muhim nuqtalarni ochib berishi mumkin. Shuning uchun, bu tushunchaning o‘rniga yanada aniqroq va yaxshiroq muqobil topilmagani sababli, ushbu matnda uni saqlab qolish taklif qilinmoqda. Chunki u mavjud noaniqliklarni eng yaxshi ifodalaydi.

Mazkur noaniqliklardan biri — bu individual (shaxsiy) va kollektiv (ijtimoiy) o‘zlik o‘rtasidagi farqdir, garchi aksariyat antropologlar bu ikki shaklni bir-birisiz tasavvur qilib bo‘lmasligini tan olsa ham. Yana bir muhim masala — o‘zlik belgilarini yoki mezonlarini tanlashda ko‘pincha katta darajada tasodifiylik mavjuddek tuyulishidir. Bu nuqtai nazardan qaraganda, o‘zlik ko‘p jihatdan tasniflash va ijtimoiy yaratilgan toifalar (“socially constructed categories”) masalasidir. Ammo u faqat nazariy emas, amaliyotda ham mavjud — yoki boshqacha aytganda, aniq ijtimoiy vaziyatlarda yuzaga keladigan o‘zaro munosabatlar mahsulidir.

Shu bois, o‘zlikni asl mohiyatiga ko‘ra tadqiq etish hokimiyat va davlat siyosatini ham o‘z ichiga olishi kerak, chunki o‘zini yoki boshqalarni identifikatsiya qilish u yoki bu darajada ierarxik kontekstlardan tashqarida sodir bo‘lmaydi. Keyingi bo‘limlarda ushbu jihatlar va murakkabliklarning har biri qisqacha yoritib beriladi.

Individual va jamoaviy o‘zlik

Lotin tilidagi idem — ya’ni “bir xil” yoki “o‘xshashlik” degan so‘zdan kelib chiqqan identity (o‘zlik) atamasi antropologik munozaralarni shakllantiruvchi ba’zi noaniqliklarni o‘z ichiga oladi. Bu atama, bir tomondan, insonning o‘zi bilan bo‘lgan o‘xshashligini bildiradi — ya’ni shaxsni yagona qilib turadigan xususiyatlarni ifodalaydi. Shu bilan birga, u ayrim boshqalar bilan bo‘lgan o‘xshashlikni ham anglatadi, bu esa o‘z navbatida boshqa odamlar bilan farqlanishni ham nazarda tutadi. Yuqorida aytilganidek, bu ikkala jihat — o‘xshashlik va farq — bir-birisiz mavjud bo‘la olmaydi, va antropologiyaning bu boradagi vazifasi turli ijtimoiy sohalarda aynan shu o‘xshashlik va farq o‘rtasidagi munosabatni o‘rganishdir. Bunda odamlarning o‘zlarini noyob mavjudot sifatida qanday tasavvur qilishi, shu bilan birga ularni aniq bir ijtimoiy guruh yoki toifaga mansub deb ko‘rsatadigan belgilar qanday shakllanishi tahlil qilinadi.

Individual o‘zlik (identity) g‘oyasi ko‘p jihatdan psixolog, aniqrog‘i, psixoanalitik Erik Eriksonning ishlariga tayanadi. Uning nazarida, insonlar o‘zlarini (ko‘proq yoki kamroq) barqaror va uzluksiz shaxslar sifatida tasavvur qilishadi — aniq xususiyatlarga ega bo‘lgan shaxslar sifatida. Bu xususiyatlar vaqt o‘tishi bilan rivojlanishi yoki o‘zgarishi mumkin, biroq biz odatda o‘zimizni kechagi yoki ertangi kunimizdagi inson bilan bir shaxs deb hisoblashga shubha qilmaymiz. Shunday qilib, biz har birimizda o‘zgarmaydigan, ichki bir "asl mohiyat" bor deb o‘ylaymiz — u vaqt o‘tishi bilan asta-sekin ochiladi, namoyon bo‘ladi go‘yo. Aynan shu davomiylik (uzluksizlik) bizni boshqalar oldida o‘z ishlarimiz — yaxshi yoki yomon bo‘lishidan qat’i nazar — uchun javobgar qiladi. Biroq, tezkor o‘zgarishlar davrida — masalan, o‘smirlik chog‘ida — odamlar Erikson (1968) ta’riflagan o‘zlik inqirozi (identity crisis)ni boshdan kechirishlari mumkin. Chunki ular o‘zlarini ilgari qanday bo‘lishgan bo‘lsa, hozir ham o‘sha odam ekanliklariga ishonch hosil qila olmaydilar.

Ushbu nazariyaga nisbatan ko‘plab tanqidlar bildirilgan. Turli qarashlar bu yondashuvdagi g‘oyaning — ya’ni G‘arbda yoki kapitalistik jamiyatda shakllangan shaxs (individual) tushunchasining — hamma jamiyatlarga teng darajada tadbiq etilishi mumkinligiga shubha bilan qaragan. Ular bunga qarama-qarshi ravishda insonni, ayniqsa G‘arb bo‘lmagan yoki “an’anaviy” jamiyatlarda, avvalo ijtimoiy mavjudot sifatida ko‘rish zarurligini ilgari surishadi (masalan, Handler 1994).

Bu yondashuvning dastlabki namunasini Lui Diumonning Hindistondagi Homo Hierarchicus haqidagi ishida ko‘rish mumkin. U yerda u qisman Dyurkgeymning mexanik birdamlik haqidagi tushunchalariga tayanadi (Dumont 1980). Boshqa mualliflar esa aniq belgilangan individual toifasining hamma joyda qo‘llanilishi mumkinligiga shubha bilan qarab, buning o‘rniga o‘zaro bog‘liqlik va “dividual” (ya’ni shaxsni munosabatlar orqali aniqlovchi) tushunchalarini ilgari suradilar (qarang: Marriott 1976).

Biroq bu pozitsiyalarning o‘z muammolari bor. Agar bu tanqid haddan tashqari keskin tus olsa, u holda G‘arb bo‘lmagan xalqlarning, yoki boshqa odamlarning, agentlik (ya’ni faol subyekt bo‘lish) huquqini inkor etish xavfi tug‘iladi. Bunday yondashuv avtoritar rejimlar tomonidan siyosiy antishaxsiylikni (anti-individualizmni) oqlash uchun foydalanilishi mumkin. Bundan tashqari, bu nazariyadagi "an’anaviy va zamonaviy", yoki "G‘arb va qolgan dunyo" o‘rtasidagi asosiy qarama-qarshilik tobora ham nazariy, ham amaliy jihatdan savol ostiga olinmoqda (Bloch 2011; Spiro 1993).

Boshqa qutbda esa inson — ijtimoiy mavjudot degan asosiy g‘oya turadi. Ya’ni inson jamiyat tomonidan shakllantiriladi va uning shaxsiyati boshqalar bilan bo‘lishiladigan me’yor va qadriyatlar bilan chegaralanadi. Bu yondashuvning dastlabki va ancha keskin shakli Madaniyat va Shaxsiyat maktabida (Culture and Personality School) namoyon bo‘lgan. Unga ko‘ra, butun jamiyatlar yoki madaniyatlar muayyan shaxsiyat turlarini rivojlantiradi va yaratadi, bu esa etnik yoki milliy xarakterga tenglashtiriladi. Har bir individ ijtimoiylashuv orqali ushbu xarakter ichiga tortiladi va o‘zining ijtimoiy dunyosini asosan shu madaniy birlik bilan bog‘langan ibtidoiy (primordial) rishtalar orqali idrok qiladi. Bunday yondashuv, tabiiyki, insoniyatni ichki o‘xshashlik bilan ajralib turuvchi, ko‘proq yoki kamroq aniq chegaralangan birliklarga bo‘lib yuboradi (tanqid uchun qarang: Brubaker 2002).

Garchi antropologiyada individual o‘zlik va kollektiv o‘zlikni o‘rganish ko‘pincha alohida yo‘nalishlar sifatida qaralgan bo‘lsa-da, so‘nggi yillarda bu ikki nazariy va etnografik yo‘nalishni birlashtirish zarurligi ilgari surilmoqda (qarang: Finke 2014; Sökefeld 1999). Bugungi aksariyat antropologlar uchun o‘zlik har doim shu ikki jihatni — ya’ni individual va ijtimoiy tomonlarni — o‘zida mujassam etishi ayon. Har bir inson tug‘ilganda uni boshqalardan ajratib turuvchi xususiyatlarga ega bo‘ladi, biroq biz o‘zimizni aniqlashda foydalanadigan xususiyatlarning aksariyati ijtimoiy yo‘l bilan yaratiladi va boshqalar bilan muloqot orqali shakllanadi. Shu bilan birga, o‘zlik mazmunli bo‘lishi uchun u individ tomonidan qabul qilinishi va ma’lum darajada ichki ongga singdirilishi kerak. Bundan tashqari, bu o‘zlik boshqalar tomonidan ham tan olinishi lozim — agar bu bo‘lmasa, inson yoki guruhlarning o‘zini qanday tushunishi inkor qilinib, jiddiy ijtimoiy qarama-qarshiliklarga sabab bo‘lishi mumkin. Boshqacha aytganda, o‘zlik faqatgina shaxsiy anglash bilan emas, balki ijtimoiy mavqe, maqom va rollar bilan ham bog‘liq bo‘lib, aynan shu tushunchalar odamlar orasidagi o‘zaro munosabatlar va ulardan kutiladigan xatti-harakatlar me’yorini belgilab beradi (qarang: Jenkins 1996).

O‘zlikning jihatlari va darajalari

Insonlar bir-biriga o‘xshash yoki farqli bo‘lishi turli asoslar orqali aniqlanishi mumkin, va aynan qaysi o‘zgaruvchilar o‘zlikni belgilaydi degan masala atrofidagi bahslar ko‘plab kelishmovchiliklarning markazida turadi. Axir, bu belgilovchi mezonlar orqali shaxslar o‘zaro qanday bog‘lanishini va ijtimoiy guruhlar yoki toifalar qanday shakllanishi hamda qanday takror ishlab chiqarilishini (reproduced) tushunish mumkin bo‘ladi.

Antropologiyada eng keng tarqalgan yondashuv etnik qarashdir, va “o‘zlik” tushunchasi dastlab antropologiyaga aynan “etniklik” (ethnicity) shaklida kirib kelgan. Biroq “etnik” tushunchasining o‘zi ham aniq va oson aniqlanuvchi emas, chunki u doimiy tarzda qanday o‘zgaruvchilar umumiy bo‘lishini o‘z-o‘zidan tushuntirib bermaydi (Eriksen 1993). Odatda u “madaniyat” tushunchasiga tayanadi, ya’ni ko‘plab individlar o‘rtasidagi o‘xshashlikning kengroq shakliga — kichik tub aholilardan tortib, yagona millatga oid tasavvurlargacha.

Boshqa farqlovchi mezonlarga diniy e’tiqodlar kiradi — ular ba’zi kontekstlarda katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin, boshqalarida esa uncha muhim emas. Shuningdek, ularning ahamiyati 1980-yillarning oxiridan boshlab dunyoning ko‘plab hududlarida sezilarli darajada o‘zgargan. Gender (ijtimoiy jins) o‘zligi esa hozirda keng o‘rganilayotgan masalaga aylangan bo‘lib, u ko‘plab boshqa o‘zlik jihatlari bilan kesishadi. Xuddi shunday, ijtimoiy sinflar, avlodlar yoki yosh guruhlari, ta’lim yoki kasbiy toifalar ham insonlarning o‘zligini belgilovchi asoslardan biri sifatida qaraladi.

Shunday qilib, muhim masalalardan biri — o‘zlik jihatlarining bir-biriga ustma-ust kelishi va ularni almashtirish masalasidir. Bugungi kunda shunday qarash shakllangan — hattoki u deyarli aksiomaga aylangan — ya’ni odamlar o‘z o‘zliklarini doimo o‘zgarib turadigan vaziyatlarga moslashtirishadi, ko‘pincha buning ortida foyda olishga qaratilgan sabablar bo‘ladi. Ya’ni inson har xil vaziyatda o‘zini ko‘proq kurd deb, yoki aleviy, ayol, yoki ishchi sinf vakili deb ta’kidlashi mumkin — bu orqali u o‘zini boshqa odamlar bilan o‘xshash va hamkorlikka tayyor inson sifatida ko‘rsatadi, ayniqsa agar ular potensial ittifoqchilar sifatida ko‘rilayotgan bo‘lsa. Bu holat, bir tomondan, o‘zimiz haqidagi tasavvurlarimiz suyuq (o‘zgaruvchan) va bo‘laklarga ajralgan degan fikrni ilgari surishi mumkin. Biroq boshqa tomondan, bu o‘zlikni murakkab tarkibiy qismlardan iborat deb ko‘rishga imkon beradi — ya’ni biz o‘zimizni bir vaqtning o‘zida ko‘plab boshqalar bilan qanday aloqadamiz, degan savol orqali anglaymiz, ammo bu holat bizning yagona shaxs sifatida mavjudligimizni inkor etmaydi (Finke 2014).

Odamlar o‘z o‘zligini almashtirishi mumkinligi ko‘pincha boshqa bir darajada tasvirlanadi va tahlil qilinadi — ya’ni bu hodisa bitta munosabatlar to‘plami ichida yuz beradi, va bu munosabatlar odatda o‘zaro istisno qiluvchi yoki taksonomik (ya’ni ierarxik) bog‘liqlikda deb tasavvur qilinadi. Masalan, keng tarqalgan tushuncha shundan iboratki: inson bir kuni o‘zini nemis, ertasi kuni esa fransuz deb ayta olmaydi, chunki bu toifalar bir segment (bir daraja) ichida joylashgan va bir-birini inkor etadi. Ammo bu tasavvur o‘tmishda, ayniqsa 20-asrning boshlariga qadar, ko‘plab elzasliklar (Alsatians) uchun mutlaqo odatiy hol bo‘lgan. Zamonaviy milliy davlatlar esa ana shu bog‘liqliklarni qat’iy belgilab qo‘yishga intilishdi, biroq amalda — ya’ni real hayotda — bular unchalik qat’iy ko‘rinmaydi. Bu maqola oxirida keltiriladigan ikki holat tahlilida bu holat yaqqol namoyon bo‘ladi.

Bunday o‘zlikni almashtirish yoki oraliq holatda qolish boshqalar tomonidan qanchalik qabul qilinishi esa boshqa masala. Ko‘proq “oson” deb qabul qilinadigan holat — bu taksonomik almashtirishdir. Masalan, nemis inson o‘zini bir paytning o‘zida “yevropalik” yoki “bavariyalik” deb his qilishi mumkin — bu toifalar bir-birini inkor etmaydi, chunki ular taksonomik daraxtda har xil darajalarda joylashgan.

Aynan shu yerda kesishuvchanlik (intersectionality) tushunchasi maydonga kiradi. Bu tushuncha o‘zlikning turli jihatlarini bir-biridan ajratib, alohida holda tahlil qilib bo‘lmasligini ta’riflaydi — ular faqat boshqa jihatlar bilan bo‘lgan murakkab, ba’zida qarama-qarshi yoki tahdidli, ba’zida esa bir-birini to‘ldiruvchi munosabatlarda tushunilishi mumkin deb hisoblanadi. Bu g‘oya feminizm va gender tadqiqotlaridan kelib chiqqan bo‘lib, u o‘zlikni asosan o‘xshashlik emas, balki farqlilik orqali tushunishga intiladi. Ya’ni ayollar umumiy o‘zlikka ega deb emas, balki ularning barchasi erkaklardan farqli bo‘lgani uchun bir guruh sifatida qaraladi. Biroq, ko‘p hollarda farqlilik ham o‘xshashlik kabi ikki ma’noli (ambivalent) bo‘lishi mumkin. Feministik tanqid shuni ham ta’kidlaydiki, inson ishtirok etadigan turli-tuman farqlar (yoki o‘xshashliklar) qo‘shib yoziladigan oddiy “qo‘shiluvchi” omillar sifatida qaralmasligi kerak. Ular bir-biridan mustaqil emas, balki o‘zaro kesishuvchi va murakkab to‘r shaklidagi munosabatlar tizimi sifatida tushunilishi lozim (qarang: Yuval-Davis 2006).

Bu bizni quyidagi savolga olib keladi: odamlarning yagona o‘zligi bormi yoki ular turli ijtimoiy vaziyatlar uchun bir nechta o‘zliklarga egami? Agar inson bir holatda o‘zining ayolligini, boshqa holatda esa katolikligini ta’kidlasa, bu u har xil shaxslar yoki shaxsiyatlarga murojaat qilmoqda deganimi? Yoki bu shunchaki har safar turli ijtimoiy kontekstga qarab muhimroq bo‘lib qoladigan bir jihatni oldinga chiqarishdan iboratmi — ya’ni kim bilan yaqinlik o‘rnatmoqchi yoki kimdan ajralib turmoqchi bo‘lishiga qarab? Shaxsiyatning bo‘linib ketganlik (split personality) mazmunidan qochish uchun, shunday vaziyatlarda insonda ko‘p o‘zliklar bor deb emas, balki o‘zlikning murakkab, ko‘p qatlamli tuzilishga ega ekanini tasavvur qilish foydali bo‘ladi (qarang: Finke 2014).

O‘zlikni tasnif masalasi sifatida tushunish

Kollektiv o‘zlik, asosan, toifalash va tasniflash masalasidir. Bir-birimizni anglay olishimiz uchun biz haqimizdagi tasavvurlar ma’lum yorliqlar shaklida mustahkamlanishi kerak — bu esa o‘zaro belgilash (taalluqlilikni ko‘rsatish) imkonini beradi. Shuning uchun ham o‘zlik doim “biz” va “ular” munosabati bilan bog‘liq bo‘ladi, garchi bu chegaralarning qat’iyligi turli vaziyatlarda farq qilishi mumkin bo‘lsada. Biroq bu yorliqlarning o‘zi ham, ular asosidagi taksonomik tizimlar ham — ya’ni kimni qanday toifalash — bu bilim va tasniflash tizimining bir qismidir. Bu tizim insonlarning hayotiy tajribasiga singib ketgan bo‘lib, dunyoni qanday tushunishimiz va uni qanday bo‘lishimiz uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.

Shu bois, o‘zlik haqidagi adabiyotlarning katta qismi va hanuzgacha davom etayotgan tadqiqotlar aynan chegaralarni belgilovchi belgilarning tabiati bilan shug‘ullanadi. Ilgariroq an’analar ko‘proq guruhlarning o‘ziga xos tabiati va mazmuniga e’tibor qaratgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib chegaralarning qanday ishlashi asosiy masala sifatida qaraladi. Chunki aynan shu yerda o‘zaro farqlanish yuz beradi va inklyuziya (qabul qilish) hamda eksklyuziya (chetlab chiqarish) jarayonlari eng ravshan namoyon bo‘ladi. Fredrik Bartning (1969) klassik asaridan beri farqlanishning ob’ektiv mezonlarini izlash sezilarli darajada e’tibordan chetda qolgan, chunki ko‘pchilik hozir shuni tan oladiki, chegaralarni belgilovchi belgilar ko‘pincha sub’ektiv va kontekstga bog‘liq holda — ba’zida esa hatto butunlay ixtiyoriy ravishda — tanlanadi. Bu belgilar esa, o‘z navbatida, chegaraning aynan qayerda joylashganiga yoki qayerda bo‘lishi istalayotganiga bog‘liq holda tanlanadi. Akademik doiralarda o‘zlikni “tabiiy berilgan” va o‘zgarmas narsa deb qaraydigan primordialistik yoki essensialistik yondashuvlar bugunga kelib, asosan eskirgan hisoblanadi. Biroq bu qarashlar akademiyadan tashqarida hali ham keng tarqalgan va hech qanday to‘siqlarsiz yashab kelmoqda. Albatta, har qanday guruh yoki toifa vakillari bu holatga boshqacha qarashi mumkin va o‘z birliklarini hamda ulardan farqli bo‘lganlarni tabiiy, o‘z-o‘zidan mavjud deb qat’iy e’lon qilishlari mumkin. Francisco Gil-White (2001) bu holatni emik primordializm deb ataydi — ya’ni odamlarning ichki dunyoqarashi va tajribasida mavjud bo‘lgan, amaliy hayotda muhim rol o‘ynaydigan qarashlar. Biz bu qarashlarni jiddiy qabul qilishimiz kerak, chunki ular odamlarning dunyoni qanday tushunishi va unga qanday munosabatda bo‘lishining asosiy qismidir.

Boshqa madaniy sohalar singari, bu toifalar ham ma’lum bir tizimni tashkil etadi — bu tizimlar bir populatsiya ichida va ba’zan undan tashqarida ham turlicha darajada umumiy bo‘lishi mumkin. Biroq bu, hamisha bo‘lgani kabi, hamma odam bu toifalarning mazmuni haqida bir xil tasavvurga ega degani emas. Aslida, bu toifalarning har bir kishi uchun qanchalik dolzarb ekani — ya’ni ahamiyati — bilimning qanday taqsimlangani bilan bog‘liq bo‘ladi.

Ba’zi odamlar etnik toifalash yoki jinsiy orientatsiyalar ichidagi ichki tafovutlardan bexabar bo‘lishi mumkin, yoki ularni boshqalar qanday idrok qilishiga qaraganda, o‘zi unchalik muhim deb hisoblamasligi mumkin. Masalan, ingliz, shimoliy irland, shotland va uelslik bo‘lish ko‘plab odamlar uchun o‘ta muhim va farqlanuvchi toifalardir. Biroq Buyuk Britaniyadan tashqarida esa bu farqlar ko‘p hollarda umumiy mavzuning kichik o‘zgarishlari sifatida qabul qilinadi.

Ayrim toifaning mavjudligi haqida keng tarqalgan xabardorlik, undan foydalanayotganlarning barchasi bu toifaning mazmunini bir xil tushunadi degani emas. Etnik toifalar ba’zan ibtidoiy (primordial) bog‘liqlikni o‘z ichiga olishi mumkin, biroq bu bog‘liqlik darajasi ham vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi. Boshqacha aytganda, toifalash tizimining o‘zi kishining individuallik darajasidagi ishonch yoki qarashlar haqida ko‘p narsa aytib bera olmaydi. Toifalar va ularning mazmuni ijtimoiylashuv natijasida ichki ongga singganidagina (internalized) ular haqiqiy ma’no kasb etadi. Bu esa har bir kishining hayotiy tajribasi va xulq-atvori bilan bog‘liq holda o‘zgarib boradi.

Bu holatga qarashning bir yo‘li — kognitiv antropologiya va sxema nazariyasidagi yondashuvlardan foydalanishdir. Dunyo haqidagi tajribamizni qanday tartibga solishimiz va toifalashimizni belgilovchi madaniy modellar sifatida sxemalar odamlarga muayyan vaziyatlarda o’zlarini qanday tutishi kerakligini yoki (etnik) o‘zgalar o’zini qanday tutishi lozimligini anglashda yo‘l ko‘rsatishi mumkin (Strauss va Quinn 1997).

Inson ongining modeli sifatida sxemalar yakka individga tegishli bo‘lsa-da, ular o‘xshash ijtimoiylashuv va hayotiy tajribaga ega bo‘lgan odamlar orasida katta darajada umumiy bo‘la oladi. Shuning uchun, ular jamiyat ichida ham farqlanishi va faoliyat hamda o‘rganishga nisbatan ta’sirchan bo‘lishi mumkin. Biroq sxemalarning o‘zgaruvchanligining ham chegaralari mavjud. Ayniqsa, erta bolalikdagi tajribalarni yengib o‘tish juda qiyin bo‘ladi, chunki ular xavfsizlik va omon qolish hissi bilan chuqur bog‘langan bo‘ladi (Strauss va Quinn 1997).

Shu bilan birga, ular ko‘pincha "biz" va "ular" tushunchalari hamda tegishli xulq-atvor bilan chambarchas bog‘liq. O‘zi va boshqalar haqidagi tasavvurlar nisbatan erta shakllanishi tufayli, ijtimoiy o‘zlik shunchaki ma’lum darajada ixtiyoriy natijalarga olib keladigan diskurs emas; aksincha, ular ko‘pincha chuqur hissiy his-tuyg‘ularni o‘z ichiga oladi. Boshqa etnik guruhlar vakillari haqidagi stereotiplar, shuningdek, o‘zi va o‘ziga o‘xshash odamlar haqidagi fikrlar sxemalarning yaqqol misolidir. Bular odamlarning bir-biri bilan muloqot qilish jarayonida ko‘pincha ongsiz ravishda xayolida mavjud bo‘lgan tasavvurlardir. Bu sxemalar odatda dastlab prototipga asoslanganligidan, biz tasavvur qilgan obrazga to‘liq mos kelmaydigan shaxsni uchratganimizda, ular o‘z-o‘zidan o‘zgarib qolmaydi (Finke 2014).

Jarayonlar va amaliyotlar

Avvalroq “identity” (o‘zlik) atamasi o‘rniga “identification” atamasini afzal ko‘rish haqidagi munozaraga ishora qilgan edi, chunki “identification” har qanday ijtimoiy hodisaning asosida jarayon yotishini yanada aniqroq ifodalaydi. Kategoriyalar o‘zaro tan olinishga asoslanadi va shu bois vaqt o‘tishi bilan ma’lum darajada izchillikni saqlab qolishi lozim. Biroq, kategoriyalarning ma’nosi, ya’ni ularning zamirida yotgan g‘oya, pirovardida ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy amaliyotlardan kelib chiqadi. Shu sababli ko‘p yillik tadqiqotlar bizning o‘zimiz haqimizdagi tushunchalarimizning vaziyatga bog‘liq va kontekstual xarakterga ega ekanini ta’kidlab kelgan. Bu tushunchalarning odamlar uchun qanday ma’noga ega ekanini faqatgina real hayotdagi voqealar orqali ko‘rish mumkin. Albatta, har bir shunday holat odamlarning ma’lum bir toifa haqida ilgari shakllangan tushunchasini o‘zgartirib yuborishi yoki qayta ko‘rib chiqishga majbur qilishi mumkin.

Boshqacha aytganda, har qanday ijtimoiy muloqot jarayonida farqlar yoki o‘xshashliklar kamaytirilishi yoki bo‘rttirilishi mumkin — ya’ni ular har kimning ehtiyojlariga qarab o‘zgartirishga ochiq bo‘ladi. Bu holat nafaqat toifalar orasidagi chegaralarga, balki aynan shu vaziyatda ishtirok etayotgan shaxslarning ushbu toifalarga bo‘lgan munosabatiga ham taalluqlidir. Shunday qilib, guruhga mansublik — u bilan bog‘liq bo‘lgan chegaralar va me’yoriy mazmun ham — ancha o‘zgaruvchan bo‘lishi va doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqishga, muzokaraga tortilishi mumkin.

Ba’zi tadqiqotchilar o‘zlik masalasini shunday tushuntiradi: odamlar o‘zlariga foyda keltirishi mumkin bo‘lgan guruhlarga qo‘shilishadi. Bu yondashuvga ko‘ra, insonlar qaror qabul qilganda asosan o‘z manfaatini o‘ylaydi — qaysi guruh bilan bo‘lish ularga ko‘proq foyda bersa, o‘shani tanlaydi. Agar biror guruh bilan hamkorlik qilish odamga foyda keltirsa, u bu guruhga qo‘shiladi. Agar boshqa bir guruh yoki ittifoq undan ham katta foyda va’da qilsa, u o‘z mansubligini o‘zgartirishi mumkin (garchi bu foyda har doim ham amalga oshishini anglatmasada). Vaqt o‘tishi bilan shakllanib borar ekan, o‘zlik toifalari va ular bilan bog‘liq bo‘lgan me’yoriy mazmun — bu o‘zaro bog‘liqlik asosidagi o‘yinda har biri o‘z manfaatini ko‘zlab harakat qilayotgan ijtimoiy aktorlar o‘rtasidagi takroriy muloqotlar natijasidir. (Hechter 1987).

Bu g‘oyalar keyinchalik “etnik tadbirkor” yoki “o‘zlik tadbirkori” modeli shakllanishiga olib keldi — ya’ni mavjud yoki yangi yaratilayotgan toifaning tarafdori sifatida bu ishni o‘z qo‘liga oladigan shaxs (Barth 1969). Iqtisodiy yoki siyosiy ta’sirga erishishni ko‘zlab, bunday tadbirkorlar odatda mavjud tushunchalardan foydalanishadi, biroq ularni o‘z manfaatlariga mos ravishda o‘zgartiradilar. Buni ular, asosan, o‘z maqsadlarini qo‘llab-quvvatlaydigan izdoshlar guruhini shakllantirish orqali amalga oshiradilar — bu maqsadlar shaxsiy bo‘lishi ham, guruhga oid bo‘lishi ham mumkin. Biroq bu jarayonning ijodiyligi va moslashuvchanligining ham o‘z chegaralari bor, chunki har qanday yangi g‘oya — majburan qabul qildirilishi lozim bo‘lgan odamlar nazarida — hech bo‘lmaganda ma’lum darajada ishonarli va mantiqiy bo‘lishi kerak (Schlee 2004).

Biroq, o‘zlikning aniq belgilarini va birliklarini institut­sional rejimlar sifatida ham talqin qilish mumkin. Bunday rejimlar odamlar o’zlarini ijtimoiy muloqotda qanday tutishi kerakligi haqida umumiy yo‘riqnomalar beradi. Shu sababli, ijtimoiy guruhlar aynan odamlar o‘zaro muloqot qilishlari mumkin bo‘lgan, nisbatan xavfsiz bo‘lgan institutsional doiralar zarur bo‘lgani uchun mavjud, deyish mumkin. Masalan bir xil etnik guruh vakillari bilan muloqot qilish — odatda ma’lum qoidalarga amal qilinish ehtimolini oshiradi. Bu esa nega o‘zlik o‘yinlarida ma’lum darajadagi davomiylik va barqarorlik zarur ekanini tushuntirib beradi — hamkorlik va oldindan taxmin qilish imkoniyatini ta’minlash uchun. Har qanday institutning asosiy funksiyasi — boshqa aktorlarning kelajakdagi xatti-harakati haqida odamlarda taxmin hosil qilishga yordam berishdir. Shu sababli, kim aynan qanday qoidalarga amal qilayotganini anglatib turuvchi belgilarning mavjud bo‘lishi juda muhim. Shu bilan birga, odamlar har doim ko‘proq foyda olib keladigan variantlarga — masalan, o‘zlikni o‘zgartirish yoki boshqa guruh bilan aloqaga kirishish kabi — o‘tishga undaydigan rag‘batlarga ega bo‘lishadi (Finke 2014).

O‘zlik siyosati va o‘zlik atrofidagi siyosat

Hozirgacha tilga olingan nazariy yondashuvlar siyosat va hokimiyat masalasini ma’lum darajada e’tibordan chetda qoldiradi. Haqiqatda esa, odamlar har doim ham o‘z o‘zligini yoki qaysi guruhga mansub bo‘lishini ixtiyoriy tanlay olmaydi. Tasniflash tizimlari odatda qat’iy belgilangan toifalardan iborat bo‘lib, agar odam boshqalar tomonidan tan olinishni xohlasa, bu toifalarni o‘z xohishiga ko‘ra o‘zgartira olmaydi. Agarda odamlar, deylik, past maqomdagi toifalar yorlig‘i bilan “belgilansa”, demak bu yorliqlardan chiqib ketish imkoni deyarli bo‘lmaydi. Bu holat ayniqsa “ozchiliklar” deb ataladigan guruhlar misolida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bunday guruhlar har doim ham son jihatidan kam bo‘lishi shart emas — balki ularning siyosiy yoki iqtisodiy ishtirok imkoniyati cheklangani sababli ozchilik deb qaraladi (Eriksen 1993).

O‘zlik siyosatining ikki asosiy jihatini ajratish mumkin: birinchisi — o‘zlik asosidagi siyosat, ya’ni muayyan toifaga asoslanib da’volar qilish, maxsus huquqlar talab qilish yoki shu asosda siyosiy harakatlarni safarbar etish. Ikkinchisi esa — muayyan o‘zlikka qaratilgan siyosat, ya’ni boshqa guruhlar hisobiga yagona shakldagi o‘zlikni mustahkamlashga intilish, masalan, milliy o‘zlikni turlicha tafovutlar va xilma-xillikni chetga chiqarish orqali bir xillikka keltirish. O‘zlikning siyosiy kuchi ko‘p hollarda uning go‘yoki qadimiy, ibtidoiy (primordial) tabiatiga bo‘lgan ishonchda yotadi. Shu sababli, o‘zlik atrofidagi siyosat ko‘pincha o‘sha o‘zlikning tarixiy shakllanishini yashirish yoki e’tibordan chetda qoldirish bilan birga kechadi. Bundan 100 yildan ortiq vaqt avval Ernest Renan ([1882] 1990, 11) milliy o‘zlikni shakllantirishda “unutish” va “tarixiy xato” muhim omillar ekanini ta’kidlagan edi. Biroq, muayyan o‘zlikni da’vo qilish uni ijtimoiy va siyosiy jihatdan samarali bo‘lishi uchun yetarli emas — o‘zlik boshqalar tomonidan aniq bir shaklda tan olinishi kerak. Shuning uchun o‘zlik siyosatining asosiy maqsadi — muayyan o‘zlikni boshqalar tomonidan e’tirof etilishini ta’minlashdir.

Ayniqsa davlat tomonidan tashkil etilgan jamiyatlarda o‘zlik yorliqlarini mustahkamlash va ularni institutsionallashtirishga moyillik mavjud bo‘ladi. Bu yorliqlar ko‘pincha aniq huquq va majburiyatlar bilan bog‘lanadi. Hali-hanuz globallashgan dunyoda hukmron bo‘lib turgan milliy davlat shakli aynan shunday barqaror o‘zliklarni yaratish va ularni targ‘ib qilishga asoslanadi — ya’ni kim muayyan davlatga mansub va kim mansub emas degan savolni aniqlashtirishga harakat qiladi (Wimmer 2002). Davlatlar bu yo‘lda katta harakatlar qilishadi — maktablar va armiya kabi tarbiyalovchi institutlar orqali fuqarolarni umumiy milliy o‘zlik asosida bir xillikka keltirishga intilishadi. Masalan, Fransiya misolida, dehqonlar shunday yo‘l bilan “fransuz”ga aylantirilgan, deb yozadi Eugène Weber (1976). Millatchilik (natsionalizm) esa o‘zining ko‘plab shakllarida o‘zlik siyosatining bir ko‘rinishi bo‘lib, shuni ko‘rsatadiki, o‘zlikni hokimiyat munosabatlarini hisobga olmasdan tahlil qilib bo‘lmaydi.

Ikki empirik holat tahlili

Quyidagi bo‘limlar ushbu maqolada ilgari surilgan g‘oyalarni mualliflar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida keltirilgan ikki amaliy misol orqali yoritadi.

Germaniyadagi aleviylar orasidagi o‘zlik siyosati

Birinchi misol Turkiyadagi madaniy-diniy ozchilik guruh bo‘lgan aleviylarga oid. 1960-yillarning o‘rtalaridan boshlab, aleviylar Germaniyaga katta miqdorda ko‘chib kelgan. Turkiyada aleviylar asrlar davomida marginallashtirilgan, ba’zan esa zo‘ravonlikka uchragan — bunga sabab ularning e’tiqod va diniy amaliyotlari sunniy islomning hukmron talqiniga mos kelmaganidir. Shu sababli, aleviylar o‘zlarini himoya qilish uchun o‘zliklarini yashirish strategiyasini tanlashgan: ular tashqi ko‘rinishda sunniy islomga taqlid qilib, asl diniy marosimlarini esa yashirincha bajarganlar. Turk Respublikasi tashkil topgach, aleviylarga rasman to‘liq fuqarolik huquqlari berilgan. Biroq davlat milliy bir xil (homogen) turk o‘zligini shakllantirishga urinib, madaniy va diniy farqlilikni ochiq ifoda etishga to‘sqinlik qilgan. Bugungi aleviylarning o‘z so‘zlariga ko‘ra, ular “o‘zliklaridan mahrum etilgan” edilar.

Aleviylar Germaniyaga, dastlab mehnat migrantlari sifatida ko‘chib kelganlarida, o‘zlarini yashirish strategiyasini davom ettirdilar. Biroq Germaniyada immigratsiya va multikulturalizm atrofidagi diskurslar ularni o‘zlarini tashkil etishga va aleviy o‘zligini tan olishni talab qilishga undadi (Sökefeld 2008). Bu harakatlar 1980-yillarning oxirlarida sekin boshlangan bo‘lsa-da, 1993-yil iyul oyida Turkiyaning Sivas shahrida aleviylar madaniy festivali vaqtida sodir bo‘lgan halokatli hujumdan keyin kuchli mobilizatsiyaga sabab bo‘ldi. Aleviylar o‘z o‘zliklarini tan olinishini aniq talab qilib chiqdilar. Bu o‘zlik asosan sunniylardan farqli jihatlarga urg‘u berish orqali belgilandi. Masalan: aleviy ayollar ro‘mol o‘rashmaydi, aleviylar Ramazon oyida ro‘za tutmaydi va masjidlarda namoz o‘qishmaydi.

Biroq Germaniyadagi aleviy jamiyatlari ichida o‘zlik nimani anglatadi, degan savol atrofida ko‘plab kelishmovchiliklar mavjud edi. Muammolardan biri — aleviylik umuman “din”mi yoki “madaniyat” yoki “hayot falsafasi”mi, degan savol edi. Chunki 1960-yillardan boshlab ko‘plab aleviylar Turkiyada sotsialistik g‘oyalar ta’siriga tushgan va dinning har qanday shaklini, jumladan aleviylikni ham rad etishgan edi. Yana bir muhim masala — kurd va aleviy o‘zliklari o‘rtasidagi munosabat edi. Kurd harakati ham aleviy o‘zligini izlashda ilhom manbai bo‘lgan edi — chunki ko‘plab aleviylar aslida kurd millatiga mansub edi. Biroq radikal kurd guruhlari aleviy o‘zligining kuchayishi kurd kurashiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, deb qo‘rqdi. Sababi bu aleviy kurdlarning asosiy e’tiborini kurd masalasidan chalg‘itishi mumkin edi. Shu bois ular Germaniyada aleviylarning o‘zini o‘zi tashkil etishiga to‘sqinlik qilishga harakat qildi. Ular o‘z muxoliflarini, asosan, sekulyar turk aleviylari orasidan topdi — ular Atatürkning bir xil, etnik xilma-xillikni inkor qiluvchi turk milliy o‘zligini himoya qilishar edi. Ammo eng muhim bahsli masala — aleviylik islom dinining bir qismi hisoblanadimi yoki alohida mustaqil dinmi, degan savol edi. Bu masala chuqur siyosiy ahamiyat kasb qilar edi: aleviylikni “haqiqiy va asl islom” deb biluvchilar bu fikrga qo‘shilmaydiganlarni — aleviylikni so‘l siyosiy mafkuralarga sotganlikda ayblashar edi. O‘z navbatida, ular esa raqib tarafni assimilyatsiyaga yon berganlikda ayblar edi.

Germaniyadagi aleviylar uchun yuqorida sanab o‘tilgan barcha o‘zlikka oid masalalar katta ta’sir ko‘rsatdi: ular aleviylarning mobilizatsiya bo‘lishini qiyinlashtirdi, ba’zida esa tashkilot va birlashmalar orasida parokandalikka olib keldi. Biroq Turkiyada hanuz saqlanib qolgan repressiv siyosiy kontekstdan farqli o‘laroq, Germaniyada aleviylar o‘z diniy va madaniy amaliyotlarini erkin ravishda tashkil qilishi va amalga oshirishi mumkin bo‘ldi. Germaniya hukumati aleviylarga ijobiy munosabatda bo‘ldi. Ularning dunyoviy (sekulyar) yo‘nalishi, ko‘pincha radikal fundamentalistik qarashlarga ega deb taxmin qilingan musulmon muhojirlarga qarshi muvozanat unsuri sifatida baholandi. Germaniyaning o‘ziga xos huquqiy va siyosiy kontekstida aleviylar o‘zlik siyosatini tobora ko‘proq din sohasi orqali amalga oshira boshladilar. Chunki Germaniya qonunchiligida diniy jamoa sifatida tan olinishga imkon beruvchi huquqiy mexanizmlar mavjud, madaniy jamoalar uchun esa bunday imkoniyat yo‘q edi. Shu imkoniyatdan foydalanish maqsadida eng kuchli aleviylar uyushmasi aleviylikni rasmiy ravishda din deb e’lon qildi va davlat maktablarida aleviy diniy ta’limini joriy qilish masalasiga e’tibor qaratdi. Nihoyat, 2006-yilda aleviylarga Germaniya maktablarida o‘z diniy ta’limlarini berish huquqi berilishi orqali ular rasmiy va huquqiy jihatdan diniy jamoa sifatida tan olindilar. Endilikda bu Germaniyada erishilgan yutuq Turkiyadagi aleviylar uchun namunaga aylangan va u yerda ham aleviy o‘zligini tan olish talablariga asos bo‘lib xizmat qilmoqda.

Aleviylar misoli o‘zlik haqidagi bahslar uchun juda e’tiborli misol bo‘la oladi. Birinchidan, bu holatda “farqlilik” va “o‘xshashlik” o‘rtasidagi murakkab dialektikani ko‘rish mumkin: aleviylarning (o‘z-o‘zini) ta’riflashlari asosan ularni sunniylardan farqlashga qaratilgan bo‘lib, aniq chegaralarni chizadi. Biroq aynan aleviylikni ijobiy jihatdan nima belgilaydi, ya’ni ularning orasida nimalar umumiy — bu borada ular ichlarida ancha noaniqlik va qarama-qarshiliklar mavjud. Ikkinchidan, bu misol kesishuvchanlik (intersectionality) tushunchasining naqadar muhimligini ko‘rsatadi: aleviy o‘zligini izlash etniklik, gender va siyosiy qarashlar masalalari bilan o‘zaro kesishib boradi. Uchinchidan, aleviy o‘zligi hokimiyat masalalari bilan bevosita bog‘langan. Ayrimlar — masalan, Turkiya davlati yoki kurd harakati — buni xavf sifatida ko‘rgan bo‘lsa, aleviylarning o‘zlari uchun bu o‘zlik kuch beruvchi vosita sifatida qabul qilindi. Tan olinish (rasmiy e’tirof) ularga jamoaviy faoliyat yuritish imkonini berdi. Nihoyat, aleviylar o‘zlikni aniqlashda ba’zan essensialist yoki hatto primordialist (ibtidoiy, tug‘ma) yondashuvdan foydalanadilar — ya’ni “aleviy kim?” degan savolga bir marta va butunlay javob berishga intilishdi. Ammo ularning tan olinishga qaratilgan kurashi shuni ko‘rsatadiki, aleviy o‘zligi — bu oson aniqlanadigan, qat’iy tushuncha emas. U kontekstga qarab o‘zgarib boradi va ko‘pincha strategik maqsadlarda ishlatiladi.

Markaziy Osiyodagi o’zbeklar va tojiklar orasidagi o‘zlik siyosati misoli

Ikkinchi misol bizni dunyoning mutlaqo boshqa hududiga — Markaziy Osiyo vohalariga olib boradi. Bu yerda asrlar davomida turkiy va eroniy tillarda so‘zlashuvchi xalqlar birga yashab kelgan, shu darajada o‘zaro aralashib ketganki, ichki chegaralar ba’zida butunlay ajratib bo‘lmaydigan holga kelgan. Bu ayniqsa Buxoro vohasiga taalluqli, bu yerda "o‘zbek" va "tojik" kabi toifalar etnik belgidan ko‘ra, nari borsa, noaniq til farqlari sifatida mavjud (Finke va Sancak 2012). Markaziy Osiyoning boshqa hududlarida ham bu ikki guruh o‘rtasidagi chegaralar aniq emas, biroq boshqa joylarda Buxorodagidek kuchli muammoli emas (Finke 2014).

Bugungi vaziyatning katta qismi uzoq tarixiy jarayonlar — turkiyzabon ko‘chmanchi xalqlarning bosqichma-bosqich migratsiyasi va bosqinlari natijasidir. Bu xalqlar vohalarda joylashib, avvalgi aholi bilan asta-sekin aralashib ketgan. Bugungi kunda mavjud bo‘lgan ikki til (o‘zbek va tojik) aynan shu jarayon mahsuli bo‘lib, ular — ayniqsa Buxorodagi mahalliy variantlarida — lug‘at boyligi, grammatikasi va fonetikasi jihatidan bir-biriga kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Sovet davrida esa davlat siyosati odamlar orasida aniq etnik tushunchalar va chegaralarni joriy qilishga urindi. Har bir shaxs pasportida bitta etnik mansublikni ko‘rsatishi kerak edi. Rasmiy ravishda tan olingan har bir guruh uchun — ularning soniga qarab — ma’lum huquqlar belgilangan edi, masalan, ona tilida ta’lim olish yoki boshqa madaniy imtiyozlar.

Bu siyosatni amalga oshirish ayniqsa Buxoroda juda qiyin bo‘ldi, chunki bu yerda ikki tillilik (o‘zbekcha va tojikcha) deyarli umumiy holat bo‘lib kelgan va tillararo nikohlar istisno emas, balki odatiy holat edi — hozir ham shunday. Natijada, deyarli har bir xonadonda bir-biridan farqli ona tilida ulg‘aygan, ammo qarindosh bo‘lgan odamlar yashaydi. Bunday sharoitda etnik farqlarni aniq ajratish va ularni doimiy saqlab qolish nihoyatda qiyin, hatto ko‘pincha bunday farqlar darhol rad etiladi (Finke va Sancak 2012). Shu bilan birga, mintaqaga kelib joylashgan boshqa guruhlar — masalan, eronliklar, qozoqlar yoki turkmanlar — hatto o‘zbeklar yoki tojiklarga til jihatidan yaqin bo‘lishsa-da, tubdan boshqacha deb qabul qilinadi.

Lingvistik yaqinlik yoki umumiy ajdodlardan kelib chiqadigan qarindoshlik — qanchalik shubhali bo‘lmasin — Buxoro va Markaziy Osiyoning boshqa hududlarida odamlar o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlilikni belgilovchi asosiy mezon sifatida qaralmaydi. Aksincha, mahalliy tushunchaga ko‘ra, bu mezonlar asosan umumiy madaniy urf-odatlar asosida belgilanadi. Bu shuni anglatadiki, insonlar boshqa joyga ko‘chib o‘tsa yoki boshqa oilaga turmushga chiqsa (yoki uylansa), o‘z mansubliklarini o‘zgartirishi mumkin. Etniklikni ajdodlardan meros deb qarovchi yondashuvlardan farqli ravishda, bu holatni hududiy o‘zlik tushunchasi deb atash mumkin. Bunda odamlarning geografik yaqinligi va umumiy madaniy urf-odatlar asosiy belgilovchi omil hisoblanadi (Finke 2014).vBu doirada boshqa etnik guruhlar ham xuddi shunday tarzda — o‘zbek va tojiklarga, shuningdek bir-birlariga nisbatan qanchalik yaqin yoki uzoq ekani asosida — tasniflanadi.

Sovet Ittifoqi parchalanib, Markaziy Osiyoda yangi mustaqil davlatlar tashkil topgach, bu holat yana o‘zgarishni boshladi. Endilikda o‘zbek tili oliy ta’limning asosiy vositasi bo‘lib qolgan va boshqa tillarni, ayniqsa tojik tilini, orqaga surmoqda — ayniqsa maktablarda. Chunki ota-onalar farzandlari kelajakda foydali bo‘ladigan adabiy tilni puxta egallashini istaydi. Bu vaziyat qo‘shni davlatlar o‘rtasidagi keskin munosabatlar bilan yanada murakkablashgan: ular bir-birining diplomlari yoki chop etilgan adabiy materiallarini tan olmaydi (Finke 2014). Natijada, tojiklar til jihatidan tobora ko‘proq assimilyatsiyaga uchramoqda.

Shunga qaramay, Buxorodagi odamlar o‘zlarini yoki bir-birlarini alohida etnik guruhlar vakillari deb emas, balki turli til xatti-harakatlarining uzluksiz spektri (kontinuum) sifatida qabul qiladilar. Bu xatti-harakat yillar davomida biroz o‘zgarib turishi mumkin. Hozircha bu holat mahalliy darajada resurslarga yoki siyosiy hokimiyatga kirish imkoniyatining farqlanishi bilan bog‘liq emas. Biroq milliy hukumat tomonidan tojiklar ustidan bosim tobora kuchaymoqda — bu nafaqat etnik sabablar bilan, balki ko‘proq ularning ehtimoliy diniy radikalizmga yaqinligi bilan izohlanadi. Mahalliy darajada esa etnik farqlar ahamiyatli emas, chunki ular na madaniy tafovutlarni, na ilgari mavjud bo‘lgan qarindoshlik aloqalarini aniqlashda ishonchli mezon bo‘la oladi (Finke 2014; Finke va Sancak 2012).

Buxoro misoli bir necha sababga ko‘ra o‘rnak bo‘lishi mumkin. Avvalo, u etnik birliklar va chegaralar ko‘pincha xiralashgan bo‘lishi mumkinligini yaqqol ko‘rsatadi — ayniqsa biz ularni tashqaridan kiritilgan toifalar orqali baholamoqchi bo‘lsak. Aniqroq aytganda, bu hududdagi o‘zbeklar va tojiklar aniq ajralgan guruhlarni tashkil etmaydi — ularni birlashtiruvchi birlik qanday atalishidan qat’i nazar. Bu savolga ko‘pchilik mahalliy aholi ehtimol “buxorolikmiz” deb javob beradi. Bu holat, shuningdek, go‘yoki “ob’ektiv” deb qaraladigan belgilar odamlar o‘zaro yaqinlik yoki farqlilik haqida nima deb o‘ylashlarini tushunishda har doim ham foydali bo‘lavermasligini ko‘rsatadi. O‘zbek tilida va tojik tilida so‘zlashuvchilar uchun bu ikki tilning turli til oilalariga — ya’ni turkiy va eroniy — mansub ekani unchalik muhim emas. Biroq ular o‘zlarini boshqa qarindosh tillarda so‘zlashuvchilardan, masalan, qozoq yoki fors tillaridan farqlashadi.

Avvalroq tilga olingan emik primordializm nazariyalaridan farqli o‘laroq, Buxorodagi odamlar o‘zlik va mansublikni asl nasab (genealogik) asosida emas, balki hududiy asosda tushunishadi. Ular uchun o‘zaro o‘xshashlik va shaxsiy xususiyatlarning asosi — bu birgalikda kechgan ijtimoiylashuv jarayoni bo‘lib, u nasl-nasabdan ko‘ra muhimroq sanaladi. Bu yondashuv etnik toifalarning kognitiv asosi sifatida madaniy sxemalarni qanday tushunishimizga ham, ijtimoiy muloqotdagi amaliy jihatlariga ham ta’sir qilishi lozim. Buxoro misolida guruhga mansublik va shaxsiy o‘zlik avloddan kelib chiqishga emas, balki birgalikda yashash va ijtimoiy tarbiya asosida belgilanadi. Shu bilan birga, bu manzarada milliy davlatning roli ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. Chunki aynan davlat turli o‘zlik variantlari uchun qoidalar va rag‘batlarni belgilaydi hamda ular bilan bog‘liq ijtimoiy tartibotlarning kognitiv va axloqiy asoslariga ta’sir o‘tkazishga harakat qiladi — bu harakatlar ba’zida muvaffaqiyatli, ba’zida esa u darajada emas.

Xulosa

Ushbu maqolada ko‘rsatib o‘tilganidek, o‘zlik — murakkab va bahsli tushuncha. U turli noaniqliklar va tahliliy aniqlik yetishmasligi bilan ajralib turadi. Bu muammolar qisman epistemologik farqlar, qisman turli fan sohalarining yondashuvlari, yana qisman esa bu tushunchaning ommaviy diskurs bilan aralashib ketishi bilan bog‘liq. Shunga qaramay, maqolada ta’kidlanganidek, o‘zlik tushunchasi haligacha foydali bo‘lib qolmoqda — agar u tahliliy jihatdan zaif bo‘lsa ham, empirik tadqiqot ob’ekti sifatida muhim ahamiyatga ega. Bu tushuncha orqali tasvirlangan hodisa — ya’ni insonning boshqalar bilan nisbatan o‘zini qanday anglashligi va o‘zaro mavqelar bo‘yicha olib boriladigan “muzokaralar” — jamiyatni tushunishimiz uchun asosiy faktlardandir.

Maqola, shuningdek, o‘zlik tushunchasidagi noaniqliklarni ochib berdi va aynan shunga qaramay bu atamani saqlab qolish lozimligini ko’rsatishga urindi. Bulardan biri — individual va kollektiv o‘zlik o‘rtasidagi qarama-qarshilikdir. Bu — odamlarning o‘zida sezadigan ichki o‘xshashlik va boshqalar bilan his qilinadigan umumiylikdir. Bu umumiylik, odatda, ma’lum bir ijtimoiy guruhni tashkil qiluvchi belgilar to‘plamiga asoslanadi. Yana bir noaniqlik — o‘zlikni tasniflash jarayoni sifatida ham, amaliy xatti-harakatlar uchun qo‘llanma sifatida ham tushunishdir. Bu esa o‘z navbatida hokimiyat tengsizliklari va davlat siyosati masalalari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, odamlarning o‘zini o’zi qanday identifikatsiya qilishi jarayoniga katta ta’sir o’tkazadi.

Foydalanilgan adabiyotlar va qo‘shimcha o‘qish uchun tavsiyalar:

• Barth, Fredrik. Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organization of Culture Difference. Boston: Little, Brown and Company, 1969.
• Bloch, Maurice. Anthropology and the Cognitive Challenge. Cambridge: Cambridge University Press, 2011.
• Brubaker, Rogers, and Frederick Cooper. “Beyond ‘Identity.’” Theory and Society 29, no. 1 (2000): 1–47.
• Erikson, Erik H. Identity: Youth and Crisis. New York: W. W. Norton, 1968.
• Eriksen, Thomas Hylland. Ethnicity and Nationalism: Anthropological Perspectives. London: Pluto Press, 1993.
• Finke, Peter. Variations on Uzbek Identity: Strategic Choices, Cognitive Schemas and Political Constraints in Identification Processes. Oxford: Berghahn Books, 2014.
• Finke, Peter, and Mustafa Sancak. “Ethnic Groups and Boundaries in Central Asia: The Case of Uzbekistan and Tajikistan.” In Ethnic and Cultural Dimensions of Knowledge, edited by Peter Meusburger, 95–114. Dordrecht: Springer, 2012.
• Gil-White, Francisco. “Are Ethnic Groups Biological ‘Species’ to the Human Brain?” Current Anthropology 42, no. 4 (2001): 515–554.
• Giddens, Anthony. New Rules of Sociological Method. London: Hutchinson, 1976.
• Handler, Richard. “Is ‘Identity’ a Useful Cross-Cultural Concept?” In Commemorations: The Politics of National Identity, edited by John R. Gillis, 27–40. Princeton: Princeton University Press, 1994.
• Hechter, Michael. Principles of Group Solidarity. Berkeley: University of California Press, 1987.
• Jenkins, Richard. Social Identity. London: Routledge, 1996.
• Marriott, McKim. “Hindu Transactions: Diversity without Dualism.” In Transaction and Meaning: Directions in the Anthropology of Exchange and Symbolic Behavior, edited by Bruce Kapferer, 109–142. Philadelphia: Institute for the Study of Human Issues, 1976.
• Renan, Ernest. [1882] What is a Nation? Translated by Martin Thom. In Nation and Narration, edited by Homi K. Bhabha, 8–22. London: Routledge, 1990.
• Schlee, Günther. “Taking Sides and Constructing Identities: Reflections on Conflict Theory.” Journal of the Royal Anthropological Institute 10, no. 1 (2004): 135–156.
• Sökefeld, Martin. Struggling for Recognition: The Alevi Movement in Germany. New York: Berghahn Books, 2008.
• Sökefeld, Martin. “Debating Self, Identity, and Culture in Anthropology.” Current Anthropology 40, no. 4 (1999): 417–448.
• Spiro, Melford E. “Some Reflections on Cultural Determinism and Relativism with Special Reference to Emotion and Reason.” In Culture Theory: Essays on Mind, Self, and Emotion, edited by Richard A. Shweder and Robert A. LeVine, 323–346. Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
• Strauss, Claudia, and Naomi Quinn. A Cognitive Theory of Cultural Meaning. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
• Weber, Eugen. Peasants into Frenchmen: The Modernization of Rural France, 1870–1914. Stanford: Stanford University Press, 1976.
• Wimmer, Andreas. Nationalist Exclusion and Ethnic Conflict: Shadows of Modernity. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Yuval-Davis, Nira. Intersectionality and Feminist Politics. European Journal of Women’s Studies 13, no. 3 (2006): 193–209.

[1] Quyidagi matnda ingliz tilidagi identity atamasi o‘zlik deb tarjima qilinadi.